MÜASIR MÜƏLLIM NECƏ OLMALIDIR?

MÜASIR MÜƏLLIM  NECƏ OLMALIDIR?

Müstəqil Azərbaycan təhsil sisteminin beynəlxalq sistemə inteqrasiyası üçün bu sahədə çoxlu

dəyiĢikliklər, islahatlar gedir. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, yeni əsrdə cəmiyyətin və insanların

inkiĢafı üçün yaradıcı, müstəqil düĢünən və inkiĢaf edən Ģəxsiyyət formalaĢmalı, yetiĢdirilməlidir.

Ġndi hər birimiz bilirik ki, Azərbaycan təhsilinin qarĢısında duran ən əsas məsələlərdən biri yüksək

mədəniyyətli, mütərəqqi dünyagörüĢlü, insan hüquqları və azadlıqlarına hörmət etməklə müstəqil və yaradıcı

düĢünmə qabiliyyətinə malik, vətənpərvər Ģəxsiyyət yetiĢdirməkdir.

Təhsil sisteminin qarĢısında duran bu məsələnin həlli üçün ilk növbədə müəllim özü keyfiyyətcə

dəyiĢməli, «reproduktor» rolundan imtina etməli və yeni bir rolu – biliklərin əldə edilməsi yolunda bələdçi rolunu

qəbul etməlidir.

Deməli, müəllim təlimin yeni texnologiyasını bilməli, yeni proqram və dərsliklərdən istifadə etməli, ən

baĢlıcası isə hörmətli nazirimizin dediyi kimi «müəllim öz pedaqoji fəaliyyəti dövründə mütəmadi olaraq metodiki

və professional» səviyyəsini yüksəltməli, elmi-nəzəri biliklərini artırmalıdır.

Fərəhli haldır ki, 2003-2004-cü dərs ilinin «Təhsil sistemində müasir yanaĢmaların təĢəkkülü ili» elan

edilməsi müxtəlif təhsil ocaqlarında təlimin yeni üsullarından istifadə edilməsinə səbəb olmuĢ, dərsə və

müəllimə verilən tələblər kökündən dəyiĢmiĢdir. Müasir dərsə verilən tələblərdən çox yazılır, lakin müəllimin

pedaqoji fəaliyyətinə tələblər, müəllimin pedaqoji fəaliyyətini qurmağın yolları isə nisbətən az iĢıqlandırılır.

Beləliklə, müasir müəllim necə olmalıdır? Bu sualın cavabı müəllimlərin bir növ fəaliyyət planına daxil olaraq,

özlərinə tənqidi yanaĢmağa, özünü təhsilə istiqamətləndirməyə kömək edir. Dərs deyən hər bir müəllim öz

fəaliyyətini üç aspektdən qurmalıdır.

Bu, təĢkilati, təlim və tərbiyəvi fəaliyyətdir. Gözəl alınan hər bir dərs, əlbəttə, müəllimdən asılıdır.

Müəllimin bu sahədə təĢkilati fəaliyyəti birinci yerdə durur.

I TəĢkilati fəaliyyətdə ilk öncə, müəllim keçəcəyi dərsin «ssenarisini» – icmalını yazmalıdır. Bu proses

hər dərs üçün olduğu üçün «gündəlik» adlanır. Dərsi hansı sualla keçəcəyini mövzuya görə qurmalı və nəticəni

əvvəlcədən görməyi bacarmalıdır. Belə ki, bir həqiqətdir ki, fəal təlim üsullarını bütün mövzular üçün eyni qaydada

tətbiq etmək lazımi nəticəni vermir. Odur ki, mövzuya uyğun metod seçməkdə də müəllim səriĢtəli bir

təĢkilatçı olmalıdır.

Müəllimin təĢkilati fəaliyyətinə daxil olan xüsusiyyətlərdən biri də dərsdə əyanilik prinsipinin tətbiqidir.

Bəs əyani vasitələri haradan almalı? Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, hər bir mövzuya əyani vəsait təĢkil etmək

olar. Bir çox müəllimlər mövzuların bəzən Ģəkilsiz, tablosuz olmasından gileylənirlər, əyani vəsaitin

olmamasından narazılıq edirlər. Amma gəlin, etiraf edək ki, mövzulara diqqət yetirsək, sxem, cədvəl, müqayisə

xarakterli diaqramlar tərtib etmək olar. Ġstənilən mövzunun daha yaxĢı mənimsənilməsi üçün əyanilik vacibdir.

Müəllimin təĢkilati fəaliyyətinə dərsdə əməkdaĢlıq Ģəraitinin yaradılması da daxildir. ġagird müəllim

üçün «robort» deyil, o, dərs prosesinin bərabər hüquqlu iĢtirakçısıdır. Müəllim onu subyekt kimi sərbəst

düĢüncə tərzi olan, nəticə etibarı ilə Ģəxsiyyət kimi qəbul etməlidir. Elə mövzuların keçirilməsi zamanı çoxlu

üsul tətbiq etmək üçün «dərsimizi hansı üsulla keçək?» sualını Ģagirdlərə vermək olar. Testlərin hazırlanması,

məsələlərin tərtibi, qiymətləndirmə, laboratoriya iĢlərinin aparılması, əyani vəsaitlərin seçilməsi və təĢkili, diaqram,

cədvəl və sxemlərin qurulması müəllim-Ģagird əməkdaĢlığının nəticəsi ola bilər. ġagirdlərin idarəçiliyi,

əlbəttə çox böyük təsirə malikdir. Belə ki, bu müəllim-Ģagird əməkdaĢlığının nəticəsi olub, Ģagirdlərin hərtərəfli

inkiĢafına, özünə inam yaranmasına, Ģagirdlər tərəfindən müəllim sənətinin yüksək səviyyədə

qiymətləndirilməsinə gətirib çıxarır.

Müəllimin təĢkilati fəaliyyətlərindən biri də dərs prosesində vaxtdan səmərəli istifadə etməsidir. Bu

sahədə bəzən iki kateqoriya müəllimə rəst gəlirik. Birinci kateqoriyadan olanlar vaxtdan səmərəli istifadə edərək

45 dəqiqə müddətində tədris prosesinin bütün tələblərini yerinə yetirir, ikinci kateqoriyaya aid olan müəllimlər

isə 45 dəqiqənin çatıĢmamasını proqram materialının çox olması ilə əsaslandırırlar.

Müəllimin təĢkilati fəaliyyətinə onun nitqinin aydın, sözləri dəqiq, fikrini səlist ifadə etmək bacarığı da

daxildir. Dinlənilən dərslər göstərir ki, müəllim nitqinin aydınlığı, fikrini ifadə etmək qabiliyyətinin yüksəkliyi

vaxta qənaət etməklə, Ģagirdlərin daha asan qavramasına, onların da nitqinin düzgün formalaĢmasına gətirib

çıxarır.

II Müəllimin təlim fəaliyyətinə ilk növbədə onun dərsdə elmilik prinsipini həyata keçirməsi daxildir.

Müəllimin yüksək bilik nümayiĢ etdirməsi Ģagirdin diqqətində olur, o, müəlliminə daha çox inanır və ondan

öyrənir. Müəllimin mövzunu dərindən bilməsi onun təlim və təĢkilati fəaliyyətini özündə birləĢdirir. Belə ki,

təlim metodlarını daha düzgün seçir. Əgər müəllim çətin mövzunu Ģagirdə dərslikdəki sözləri təkrar edərək baĢa

salmağa çalıĢırsa, nəticə necə olar? Çox güman ki, Ģagirdlərin az bir qismi onu baĢa düĢər, digər çox hissəsi isə

yox. Təcrübəli, savadlı müəllimlər çətin və mürəkkəb mövzuları, mövzuda olan terminlərin izahatını verərək, 118

sadə misallarla Ģagirdlərin – (ilk növbədə zəif) baĢa düĢəcəyi tərzdə izah edirlər. Elə müəllimi Ģagirdə sevdirən

qabiliyyətinə malik olmasıdır.

Müəllimin təlim fəaliyyətinə daxil olan Ģərtlərdən biri də yeni dərsi sinifdə mənimsətməkdir. Bu isə

müəllimdə «öyrənməyi öyrətmək» qabiliyyətinin olmasının göstəricisi hesab olunur. Öyrənməyi öyrətməyin

yolları haqqında dövri mətbuatda tez-tez yazılara rast gəlirik. Zənnimcə, Ģagird yeni mövzunu sinifdə öyrənirsə,

deməli, müəllimin təlim fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilə bilər. Bəzən Ģagirdlər mövzuda aparıcı ideyanı, nəyi

bilmək tələbini təyin edə bilmirlər və müəllim öz «bələdçi» rolunu oynayaraq Ģagirdə istiqamət verir. Cədvəllər,

sxemlər, diaqramlardan istifadə dərsin planını qurmaq, Ģagird təfəkkürünün inkiĢafı üçün motivasiya yerinə

düĢür. Nəticə etibarı ilə dərs yeni mövzunun sinifdə öyrənilməsilə baĢa düĢülür.

Müəllimin təlim fəaliyyətinə daxil olan xüsusiyyətlərdən biri də dərs prosesində inkiĢafetdirici təlimdən

istifadə olunmasıdır. Belə ki, Ģagirdin tənqidi, məntiqi və yaradıcı təfəkkürünün inkiĢafı bunun sayəsində

sürətlənir, o bir Ģəxsiyyət kimi formalaĢır. Bu isə təhsil sisteminin biz müəllimlərin qarĢısında qoyduğu əsas

məsələlərdən biridir.

Müəllimin təlim fəaliyyətinin tərkib hissələrindən biri də onun tədris zamanı fənlərarası əlaqədən istifadə

etməsidir. Ġndi çox böyük müvəffəqiyyətlə blok dərslər qurulur, inteqrativ üsuldan istifadə olunur. Məsələn, biologiya

dərslərilə kimyanın, tarixlə coğrafiyanın, fizika ilə riyaziyyatın blokundan, təbiət və humanitar elmlərin

tədrisində riyaziyyatdan istifadə edilir. Deməli, biologiya, coğrafiya, kimya müəllimləri yüksək riyazi

qabiliyyətə malik olmalıdırlar.

Müəllimin təlim fəaliyyətinin tərkib hissələrindən biri də Ģagird biliyinin qiymətləndirilməsidir. Belə ki,

Azərbaycan müəllimlərinin XII qurultayında hörmətli nazirimiz cənab M. Mərdanov öz məruzəsində demiĢdir:

«ġagird biliyinə verilən qiymət həm də müəllim fəaliyyətinin nəticəsi kimi qəbul olunmalıdır. Hər bir qiymət

eyni zamanda övladının təhsilinə valideynin münasibətini, habelə təhsil prosesinin təĢkilində məktəb

rəhbərlərinin peĢəkarlıq səviyyəsini əks etdirir. »

Bu sözlər müəllimlərin qiymətləndirmənin demokratikliyi, Ģagird biliyinin dərinliyi, tamlığı, möhkəmliyi,

dəqiqliyi, Ģüurluluğu, sistemliliyininə diqqət yetirmələrinə məsuliyyətlə yanaĢmalarını tələb edir. Demokratiklik

prinsipinin gözlənilməsində çox vaxt Ģagirdlərin özlərindən istifadə olunur (Məsələn: ekspert qrupunun

yaradılması, qiymətləndirmə meyarlarını sinifdə asmaq üçün cədvəlin təĢkili və s.).

Müəllimin təlim fəaliyyətinin tərkib hissələrindən biri də istedadlı Ģagirdlərin aĢkar edilməsindəki

fəaliyyətidir. Ġstedadlı Ģagirdlərin aĢkar edilməsində dərsin imkanları böyükdür. Tədris prosesində «aktiv

Ģagird» qruplarını yaratmaq mümkün olur. Riyaziyyatı yaxĢı bilən xüsusi qabiliyyətli Ģagirdləri

«riyaziyyatçılar», tədbirlərin təĢkilində fəallığı ilə seçilənləri «təĢkilatçı qrup», «təbiəti sevənlər», «kimyaçılar»,

«gənc texniklər» və s… kimi qruplar yaratmaq olar. Fənn olimpiadalarına hazırlıq qrupu, Ģagird elmi

cəmiyyətinin yaradılmasını həyata keçirilməsi müəllimin dərs prosesində «kəĢf» etdiyi Ģagirdlərdən – istedadlardan

ibarət olur. Ġstedadlı Ģagirdlərlə iĢin təĢkili müəllimin özünün də yaradıcılığından xəbər verir.

III Müəllimin tərbiyəvi fəaliyyəti çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buraya ilk növbədə Ģagirdlərdə

vətənpərvərlik tərbiyəsinin inkiĢafı daxildir. Dövlət rəmzləri və atributlarının öyrədilməsi tədris etdiyi fənnin

növündən asılı olmayaraq hər bir müəllimin borcudur. Bir halda ki, söhbət Ģəxsiyyət formalaĢdırmaqdan gedir,

vətənpərvərlik tərbiyəsi öndə durur. ƏbədiyaĢar, ümummilli liderimiz cənab Heydər Əliyev deyərdi ki,

«Hamımızın ümumi vəzifəmiz xalqımızda vətənpərvərlik, Vətənə, torpağa, millətə sədaqət, vətən yolunda,

Ģəhidliyə hazır olmaq hisslərini formalaĢdırmaq, inkiĢaf etdirmək və təbliği etməkdir. Ola bilər ki, gənc nəsil əla

oxumasın, lakin o, vətənini sevməyi, torpağını qorumağı bilməli, hər an buna hazır olmalıdır, bütövlükdə yaxĢı

vətəndaĢ kimi yetiĢməlidir».

Bu sözlər hər bir azərbaycanlı üçün qanun kimi qəbul edilməlidir. Onun həyata keçirilməsi isə müəllimin,

tərbiyəçinin özünün vətənpərvərliyinin yüksəkliyindən, Ģagirdi vətəni sevməyə ruhlandırmasından asılıdır.

ġagirdlərə iĢğal olunmuĢ torpaqlarımızın azad edilməsi, Vətənimizin ərazi bütövlüyünün qorunması

istiqamətində tərbiyə aĢılanmalıdır.

Müəllimin tərbiyəvi fəaliyyətinin tərkib hissələrindən biri də Ģagirdlərdə hüquq tərbiyəsini inkiĢaf

etdirməsidir. Belə ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyev hələ 24 avqust 1998-ci il tarixli «UĢaq hüquqları

haqqında» Azərbaycan Respublikasının qanununun tətbiq edilməsi barədə fərman imzalamıĢdı. Qanunun həm

müəllim, həm də Ģagird tərəfindən düzgün öyrənilməsi məqsədi qarĢıya qoyulmalıdır. Müəllim təlim prosesində

Ģagirdlərə uĢaq hüquqlarının mahiyyəti və məzmunu, Ģagirdin öz hüquqlarından necə istifadə etmələrini izah

edib, baĢa salmalıdır. ġagird Ģəxsiyyətinin formalaĢmasında uĢaq hüquqları müddəalarının böyük əhəmiyyəti

var. Məhz müəllimin Ģagird Ģəxsiyyətinə qayğı ilə yanaĢması Ģagirdlərin diqqətindən yayınmır. Belə olduqda

Ģagirdlərin öz davranıĢlarında müəllimə xüsusi hörmət və məhəbbəti təzahür edir. MüĢahidələr göstərir ki,

müəllim sözdə Ģagirdin hüquqlarını müdafiə edirsə, lakin iĢdə buna əməl etmirsə, Ģagird saxta münasibətə inana

bilmir. Qanunun öyrədilməsi məktəblərdə «debatlar qrupu»nun fəaliyyətilə, «məktəb bələdiyyəsi»nin

yaradılması ilə də həyata keçirilə bilər. Aparıcı yenə də müəllimdir.

Müəllimin tərbiyəvi fəaliyyətinin tərkib hissələrindən biri də Ģagirdlərdə ekoloji tərbiyənin inkiĢaf

etdirilməsidir. Ekoloji tərbiyənin inkiĢafı son dərəcə vacib məsələ olub və yalnız təbiət fənlərini tədris edən119

müəllimlərin deyil, bütün müəllimlərin fəaliyyətlərində xüsusi yer tutur. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının

Prezidentinin 27 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanı ilə «Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında»

qanun qüvvəyə minmiĢdir. Qanunun 4-cü maddəsində «Orta təhsil sistemində ekoloji biliklərin tədrisinin

icbariliyi» haqqında qeyd edilmiĢdir.

Buna əsasən hər bir Azərbaycan vətəndaĢı ekoloji təhsilə malik olmalıdır. Bu tərbiyə və təhsilin həyata

keçirilməsi isə 4 tərkib hissədən ibarətdir: təbiəti öyrənmək, təbiəti sevmək, təbliğ etmək və təbiəti qorumaq.

Akademik Budaq Budaqovun bu tövsiyəsi biz müəllimlər tərəfindən Ģagirdlərə çatdırılmalıdır. Ekoloji

tərbiyənin kökü ailədən baĢlayır, məktəbəqədər müəssisələrdə davam etdirilir, məktəbdə isə geniĢləndirilir və

inkiĢaf etdirilir. ġagirdlərdə ekoloji tərbiyəni inkiĢaf etdirmək üçün müəllim özü Azərbaycan təbiətini gözəl

bilməli, onun vurğunu olmalıdır. Ətraf mühiti çirkləndirən amilləri Ģagirdlərə baĢa salmalı, eyni zamanda, onu

qorumaq sahəsində dövlətin, məktəbin, Ģagirdin vəzifələrini açıqlamalıdır – ekoloji tərbiyəsinin inkiĢafından

asılı olaraq bizim gələcəyimiz – Ģagirdlərimiz sabahkı cəmiyyət qurucularıdır. Deməli, onların sağlamlığının

əsasını ətraf mühitin mühafizəsi iĢinin yüksək dərəcədə olması təĢkil edir.

Müəllimin tərbiyəvi fəaliyətinin tərkib hissələrindən biri də Ģagirdlərin mənəvi tərbiyəsidir. Xalqımıza

məxsus milli-mənəvi dəyərlərin qorunması sahəsində Ģagirdlərin tərbiyələndirilməsi, onlara nizam-intizam,

Ģagird davranıĢı, geyim, müəllim-Ģagird-valideyn münasibətlərində mövqeyi, böyüklərə hörmət, kiçiklərə qayğı

prinsiplərinə riayət etməsi və sair kimi vərdiĢləri aĢılamaq son dərəcə vacibdir. Ümummilli liderimiz Heydər

Əliyev öz çıxıĢlarından birində demiĢdir: «Biz çalıĢmalıyıq ki, gənclərimiz Azərbaycan xalqına xas olan

mənəvi, milli ənənələri əsasında tərbiyə edilsinlər».

Milli adət və və ənənələrimizə hörmət etmək, onu qoruyub saxlamaq, milli musiqimizin, Ģifahi xalq

ədəbiyyatımızın incilərini bilmək, Azərbaycanın görkəmli Ģəxsiyyətlərini tanımaq, qədim tarixi abidə və

əraziləri öyrənmək ruhunda Ģagirdləri tərbiyə etmək müəllimin borcudur.

Müəllim öz geyimi, davranıĢı, nəzakəti, yüksək intellekti ilə Ģagirdə Ģəxsi nümunə olmalıdır. Belə

olduqda Ģagird müəlliminə oxĢamağa çalıĢır, müəllimi ideallaĢdırır. Müəllim etikası yüksəkdirsə, müəllimdə

ətrafdakı əĢyalara düzgün qiymət vermək, gözəllikləri görmək qabiliyyəti yüksəkdirsə, bu, mütləq Ģagirdə təsir

edir, onun seçimi, etik və estetik tərbiyəsi inkiĢaf edir. Məktəbdə keçirilən sinifdənxaric tədbirlər Ģagirdlərin bu

sahədə inkiĢafına çox təsir göstərir.

Bütün bu yuxarıda göstərilənlər müasir müəllimdə cəmlənməli keyfiyyətlərdir. Müəllimə ən düzgün

qiyməti Ģagird verir. Gəlin düĢünək…