İDARƏETMƏ PSİXOLOGİYASI

İDARƏETMƏ PSİXOLOGİYASI

Müasir inkişaf mərhələsində cəmiyyətin, bütövlükdə xalq təsərrüfatı sahələrində idarə etmənin sosial-psixoloji metodlarına getdikcə daha cox əhəmiyyət verilir. İdarəçilik fəaliyyəti cox mürəkkəb içtimai hadisə və prsesdir. Bu hər tərəfli və hər cəhətli menasibətləri, prosesləri əhatə etdiyinə görə müxtəlif istiqamətdə və müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilir, izah olnur. Belə ki, iqtisadi, təşkilati, inzibati və s. məsələlərlə yanaşı fəaliyyətin psixoloji-emosional və mənəvi estetiq, etiq tərəflərini bilmək son dərəcə vacibdir. Lakin idarəçilik fəaliyyəti sosiolojoi-psixoloji cəhətdən hələ lazimi səviyyədə öyrənilməmişdir. Halbuki, idarəçilik əməyi hər bir rəhbər işçinin fəaliyyəti, birinci növbədə, adamlarla aparılan işdən ibarətdir. Hələ vaxtı ilə F.Engels göstermişdir ki, adamların, şəxslərin idarə olunaması sosioloji idarə etmənin başlıca formasıdır.İdarə etmə əməyinin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Əgər fiziki əməklə məşğul olan işçilər üçün balavasitə əmək obyekti təbiət cisimləri,əmək alətləri olduğu halda, rəhbrlik əməyi üçün başlıca obyekd insanın özüdür. Bundan başqa belə bir cəhəti də qeyd etmək lazimdır ki, əmək cisimləri və əmək alətlərindən fərqli olaraq insan müxtəlif keyfiyyətə malikdir. Bu ilk baxışda adama çox sadə və aydın görünən bir həqiqətdir. Halbuki,həmin xüsusiyyət rəhbər işçilərlə tabeçilikdə olan işçilər arasıda mürekkeb sosioloji-psixoloji əlaqələr yaradır. Psixi proseslər- təsəvvür, təfəkkür, diqqət, hissetmə, iradə və s. şəxsiyyəti psixi xassəsi, yəni onun temperamenti, xarakteri, qabiliyyəti, müxtəlif mənafeləri və təlabatı ilə üzvi şəkildə əlaqədardır. Lakin həmin psixi xassə heç də bəzilərinin düşündüyü kimi tənzim olunan bilən bir obyekdə çevirə bilər. Məsələn, hər bir səxs və kolektivdə sağlam əsaslar üzərində qurulmuş mənafelərin təşəkkül tapmasında,yaradıcı qabiliyyətin inki-şaf etdirilməsində, taləbatın düzgün qurulmasında sahibkarın, mencerin, kollektivin çox böyük rolu vardır. Xüsusilə rəhbər işçinin nümunə gücü burada mühüm amil rolunu oynayır. Nümunə gücü böyük qüvvədir. Bu müddəa tamami ilə bu məsələyə də aiddir. Təcrübə göstərir ki, hər hahsı bir müəssisədə, idarədə, assosiasiyada, birjada olan qeyri-normal hal, had- sə qeyi-normal sosioloji- psixoloji vəziyyət xeyli dərəcədə həmin nümunə gücünün zəif olması, pozulması yaxud olmaması üzündən baş verir. Psixi proseslər və səxsiyyətin psixi xassəsi onun idarə etmə prisesində və idarə etmə sistemində həyəcanlanması, emosia(mənfi, yaxud müs-bət emosialar) ilə əlaqədardır ki, bu da onun həyat fəaliyyətinə, əhval-ruhiyyəsinə, sevinç və ya kədərlənməsinə səbəb olur. Lakin bu vəziyyəti heç də sırf sinir siteminin məsulu, nəticəsi adlandırmaq səhv olardı.İnsanların, menecerlərin Temperamentliliyinin tipləri və onun temperamentliliyinin əsas tipləri əlamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:Sanqvinlik. Əlamətləri:yeknəsək işləri deyil, canlı, yaradıcı işi sevən; cəsarətli olan; məqsədyönlü fəaliyyəti olan, öz məqsədinə inadla, lakin səbirlə nail olan müstəqil ahəngdar fəaliyyət göstərən; səhvə yol verməyən. 2. Xolerik.Əlamətləri:lüzumsuz tələsikliyə yol vermə; hər şeyi bir anda həll etməyə cəhd gösterme; işdə eyni zamanda səy gösterən, işə can yandiran, lakin müqavimətə rast gəldikdə işdən soyuyan, ruhdan düşən; məsuliyyətli işlər icra etdikdə məsuliyyət hissini gərginləşməsi; işini qeyri-ahəngdar icra etməsi. 3.Fleqmatik. əlamətləri: surətli, rəngarəng məzmunu olmayan, orta iş surəti olan işçi qrupu ilə səciyyələnir; gərgin iş rejiminə dözə bilən; işdə təmkinli olan, işə həvəsi olan; yeknəsək işlərə dözümlü olan. 4. Melanxoliq.Əlamətləri: feqmatik xarakterilə oxşarlığı; daha çox aramla, yavaş isləməsi; surətli, mənsubiyyətli olmayan fəaliyyət sferalarında işləməyi sevməsi; təkilkdə uğurla işləyə bilməsi; onun üçün əhval-ruhiyyənin daha önəmli olması;eyni zamanda əmək daşların köməyinə ehdiyyac hiss etməsi.Bütün bu sistem səciyyəsi adamların davranışına bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Bəzi psixoloqlar haqlı olaraq bu səciyyələr sistemini beynəlmiləlçi adlandırır. Doğurdan da bu əksər adamlarda, xalqlarda təsadüf edilən əlamətlərdir. Bununla belə hər tib temperamentin özünün üstün və çatışmayan çəhətləri vardır.Bununla belə bizim fikrimizcə saqvinik, xolerik, pleqmativ və melanxoliq xarakterlər sistemini diqqet,yaddaş, təfəkkür kimi təbii psixi proseslər kimi qiymətləndirmək, onlarla bir sıraya qoymaq olmaz. Çünki mühitdən, motivləşdirmə səciyyəsindən asılı olaraq fleqmatiq sanqvinik ve yaxud, sanqvinik melanxoliq təbiətli işçiyə cevrilə bilər.Adətən, bəzi sosiloqlar və iqtisadçılar istehsal, əmək prosesində admlar arasında, baş verən ziddiyətləri, səxsiyyətlər arasinda kı ciddi münaqişələri sırf psixologiyanın qanunları ilə, insana xas olan guya mənfi amillərlə izah etməyə calışır. Halbuki, sosioloji-psixoloji vəziyyət heç də istehsal münasibətlərindən, mülkiyyət plüralizmindən kənarda izah etmək düzgün deyildir.Sosioloji-psixoloji proseslərin adamlara təsiri, işçilərin psixi vəziyyəti istehsalat kolektivlərində, hərhansı bir işin yerində yaradılmış konkret şəraitindən, rəhbər işçilərlə tabeçilikdə olan işçilər arasındakı ilkin münasibətlərdən xeyli dərəcə aslı olur. Beləliklə bütövlükdə bütün psixi hadisələr insanın psixi fəaliyyətinin yüksək səviyyəsini-şüurunu müəyyən edir.Bu o deməkdir ki, başqa amillərlə yanaşı admların şüurunu sosioloji-psioloji amillərdən kənarda təsəvvür etmək olmaz. Şüurluluq isə birinci növbədə adamların onları əhatə edən mühiti, şəraiti, obyektiv olaraq, yaradıcı şəkildə təhli etməkdə davranışlarını, xətti-hərəkətlərini düzgün idarə etməkdə, dünənki, bugünkü və gələcəkdəki hadisələrə real və həm də düzgün qiymət verməkdə özünü təzahür etdirir. Ona görə də insanın davranışına, onun şüuruna təsir edən amillərə bir tərəfli deyil sistemhalında, kompleks halda yanaşmaq lazımdır. Əmək fəaliyyətində adamların ictimai-iqtisadi hadisələrə münasibəti həyat hadisələrinin düzgün qiymətləndirilməsi və dərk etməsində idarəetmə aparatının düzgün qurulması və menecerlərin, sahibkarların və s. Elmi prinsiplər əsasında müəyyən olunması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Beəliklə, əmək fəaliyyətində insanın hərəkətini, davranışını elmi cəhətdən izah etmək, bu davranışın proqnozunu vermək imkanı və zəruriyyəti me dana cıxmış olur. Sahibkar bu cəhətləri bilməklə tabeçiliyində olan iş- çilərlə sağlam psixoloji əsaslar üzrə əlaqə saxlamağı onlara psixoloji təsir göstərməklə yanaşı, hər birində. və özündə daha səmərəli işləmək üçün ən yaxşı psixoloji keyfiyyətləri inkişaf etdirə bilər.Müasir elmi-texniki inqilab insan psixologiyasına, psixologiya elminə qarşı yeni tələblər irəli sürür. Bunun nəticəsində onun yeni “qol-budaqları”, psixologiya elminin xüsusi sahələri-əmək psixologiyası, mühəndislik psixologiyası, tibb psixologoyası, idarəetmə psixologiyası, idman psixologiyası, hüquq psixologiyası və s. meydana gəlmişdir. Bundan başqa psixologiya digər elmlərlə-fziologiya, məntiq, estetika, erqonomika, sosiologiya və kibernetika ilə üzvi əlaqə şəraitində inkişaf etməkdədir. Lakin bir sıra elmi və rəhbər işçilər belə bir səhv fikir irəli sürürlər ki, istehsalın və adamların uzaq məsafədən idarə olunması guya adamlarla bila-vasitə yaxından əlaqə, ünsiyyət saxlanması zəruruyyətini, o cümlədən psixoloji amillərin əhəmiyyətini azaldır. Bu belə deyildir. Əksinə, elmi-texniki tərəqqi şəraitində istehsalda insan amilinin rolu keçdikcə artır. Çünki belə bir şəraitdə mürekkeb əmək prosesi insanın psixi xüsusiyyətlərinə ciddi təsir göstərir və yeni daha çətin tələblər irəli sürür. Beləliklə insanlarin psixi yüklənməsi, zehni fəaliyyəti daha da artır. Doğrudan da avtomatik idarəetmə sistemində,istehsalın tam avtomatlaşdırılması və mexanikləşdirilməsi şəraitində işçilər öz vəzifələrini icra edərkən əvvəlkinə nisbətən cox böyük həcimdə məlumatlar alır, onu yenidən işləyib hazırlayır və müvafiq yerlərə çatdırılar. Təcrübə göstərir ki, işdə olan böyük qəzalar zay məhsul buraxılışı bir sıra hallarda insanın psixoloji xüsusiyyətləri və imkanlarını rəhbər işçinin kifayət qədər bilməməsi üzündən irəli gəlir. Çünki hər bir işçinin başqa cəhətləri ilə yanaşı, fzioloji, psixoloji və intellektual inkişaf parametlərini bilərəkdən ona hər hansı bir mevafiq tapşırığı vermək olar. Müasir dövrdə iqtisadiyyatın və ictimai inkişafı ən başlıca məsələlə- rindən biri adamlarda ən yaxşı psixoloji keyfiyyətlərin aşılanmasından ibarətdir. Bu məsələni müvəffəqiyyətlə həll olunması nəzəri baxımdan mümkündür. İnsanlar başqa canlılardan fərqli olaraq həyat həqiqətini və hadisələrini şüurlu dərk etmək, mühitə fəal təsir etmək, qabiliyyətinə malikdir İdərəetmə əməyi və idarəetmə mədəniyyəti adamlarə qarşı nəzarətli və işdə sərişdəli olmağı tələb edir. Təcrübə göstərir ki, mədəni halda verilən göstəriş kobud formada veriləndən cox yaxşı nəticə verir. Amerika idarəetmə sistemi baxımından idarə etmə işçisi hətda yumor qabiliyyətinə malikdir. Əlbətdə bu ümumi halda deyilmiş bir fikirdir. Çünki bütün ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına heç bir yumor təsir göstere bilməz. Təsadüfi deyildir ki,bir cox inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində işin keyfiyyətininin yaxşılaşdırılmasında sosioloji-psixoloji amillərin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Bununla əlaqədar olaraq “insan münasibətləri” doktrinası irəli sürülür. Məsələ, ABŞ-da 400-dən çox iri sənaye müəssisələrində xüsusi “sosioloji şöbə” yaradılmışdır. Bundan əlavə 500-ə qədər xüsusi firmalar müəssisələrə “insan münasibət”lərinin meəyyən edilməsi xətti ilə xidmət göstərirlər. Bir çox ali məktəblərdə “insan münasibətləri” müstəqil bir fənn kimi keçirilir. Bir sıra sosioloqlar və iqtisadçılar isə belə bir fərziyyə irəli sürürlər ki, belə bir sosioloji xidmət işçiləri ilhamlandırmaq, onların əmək fəaliyyətlərini səmərəli təşkil etmək, habelə həyat fəaliyyətini firavanlaşdırmaq, şəmləndirmək məqsədini güdür.Müasir dövrde, insanların şüurunu artırdığı, mədəni-texniki səviyyəsinin yüksəldiyi bir şəraitdə korporasiya, firma, assosasiya aparatı işçinin sosioloji-psixoloji amillərə, bu amillər vasitəsi ilə işçilərə təsir etməsi qabiliyyətinə malik olaması son dərəcə vacibdir. Təcrübə göstərir ki, doğrudan da insanlar, nece deyerlər, yalnız görmə, eşitmə və digər qabiliyyətinə görə deyil, həmçinin həm özünün və həm də idarə rəhbərinin xarakterinə uyğun çalışmağa səy gösterirlər. Deməli, sahibkardan və onun tabeçiliyində olan işçinin xarakterindən cox şey asılıdır. Adamlar müəyyən xarəkterləri xeyirxah, güclü, zəif, həledici, ünsiyyətçil, iradəli və iradəsis, igid yaxud qorxaq, fəal və ya passiv, sərişdəli, intizamsız, müsteqilliyi sevən, təmkinli və digər xarakterə malik olurlar. Lakin adamların bir-birindən bu dərəcədə fərqlənməsi heç də hər kəsin öz biliyi kimi hərəkət etməsi deyildir.Sosioloji-psixoloji amillərin nəzərə alınmasını, bu amillərlə hesblaşmanı heç də bəsit halda başa düşmək düzgün deyildir. Adamlar arasında fərdi psixoloji xüsusiyyətlərdən başqa ümumi ümumbəşəri xüsusiyyətlər, ülvü münasibətlər də vardır. Ona görə adamların xarakteri birinci növbədə onların əməyə, öz vəzifəsinə, bizi əhatə edən mühitə , adamlara və özünün özünə olan sağlam münasibətilə, tələbkarlığı ilə müəyyən olunmalıdır. Biz deyərdik ki, burada adamların özünün münasibəti, nece deyərələr, yalnız başqalarının deyil, özünün özünü aldatması, müsteqil xətt tutması mühüt əhəmiyyətə malikdir. Ümumiyyətlə, müsteqillik şəxsiyyətin mürekkeb psixi proseslər kompleksi və xassəsi olub, onun özünə sahib olma, özünü tənqid etmə, casarətlilik, məqsədə uyğunluq, inadkarlıq, fəallıq və kifayət qədər intellektual inkişaf səviyyəsi ilə əlaqədardır. Məhz bu cəhətlərin yalnız ayrı-ayrı adamlarda deyil, bir çox adamlarda bütün kollektivdə təşəkkür tapması və inkişafı xeyli dərəcədə yenə də biz deyirik ki, rəhbər işçidən, onun nümumə gücündən, onun bu işdə nə dərəcədə maraqlı olması da asılıdır. Adətən, bir qayda olaraq sahibkar işçini tənqid etməyi bacardığı kimi, tənqidə dözməli, təmkinli olmalıdır. İşçiləri tənbeh etdiyi kimi, onları mənəvi cəhətdən həvəsləndirməyi də bacarmalıdır. Əgər bu xususiyyət rəhbər işçidə yoxdursa, deməli, o, nəinki sosioloji-psixoloji amilləri bilmir, həmdə idarəetmə haqqında prinsipləri kobud surətdə pozmuş olur. Məlumdur ki, hər bir istehsalat kollektivi kompleks texniki, texnoloji və iqtisadi hadisələr məcmusundan ibarət olmaqdan başqa, həmdə içtimai psixoloji hadisələr, proseslər məcmusundan ibarətdir. Ona görə də idarəetmə prosesində həmin obyekdə təsir edən amlilərdən, o cümlədən sosioloji-psixoloji amillərdən bacarıqla istifadə etməyin böyük əhəmiyyəti vardır. Burada psixoloji iqlim deyilən “iqlimin” də yaradılması müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Doğrudan da bu “iqlimin” öyrənilməsi və idarə edilməsi bəzilərini düşündüyü kimi cox da asan bir məsələ deyildir. Çünki bir görüşdə bir anda, adamların əhvali-ruhiyyəsini, arzusunu, amalını, məqsədini bilmək tənzim etmək çətindir. Bunu bilmək böyük təcrübə tələb edir. Bu cəhətlər psixologoya dilində psixoqnostika-insanı hiss etmək “psixoqnotikanın” isə hərfi mənası ürəyi bilmək adlanır. Bu isə rəhbər işçidən hər bir admın davranışını müəyyən edən psixoloji amillərin dərindən öyrənilməsi və konkret müəssisədə onun hansı formada təzahür etməsini etməsini bilməyi tələb edir. Burada, şüphəsiz, işçinin xarakteri, peşəsi, mənafeyin, yaşı cins tərkibi, işşəraiti, mədəni səviyyəsi, tələbatı, zövqü, lazım gəldikdə ailə vəziyyəti və s. etik, estetik, sosioloji-psixoloji cəhətlər nəzərə alınmalıdır.Deməli, rəhbər işçi bu cəhətdən də diqqətcil və müşahidəçi qabiliyyətinə malik bir adam olmalıdır. Doğrudan da elə işçi vardır ki, müdriyyətin onun ünvanına deyilmiş hər hansı tənbeh edici sözü cox dərin həyəcanla, hissedici emosiya halında qəbul edir. Eləsi də vardır ki, belə sözləri soyuqqanlılıqla qarşılayır və ona fərqsiz, əhəmiyyətsiz bir şey kimi yanaşır. Ona görə də rəhbər işçi hər bir kollektiv üzvünə fərdi halda yanaşmağı, hansı ilə rəsmi iclasda, hansı ilə ikilikdə danışmağı, ikilikdə tənbeh etməyi bacarmalıdır. Göründüyü kimi, rəhbər işçi idarəetmənin psixoloji əsaalarını bilməklə, onunla hesablaşmaqla tabeçiliyində olan işçilərlə mənəvi-etiq və estetiq münasibətləri daha yaxşı qura bilər. İctimai istehsalın səmərəsinin daha da artırılması, işçilərin işə can yandırması, xeyli dərəcədə rəhbər işçi ilə işçilər arasında qarşılıqlı münasibətdən, bir sözlə, psixoloji iqlimdən xeyli dərəcədə asılıdır. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bu münasibətlər şəxsi münasibətlər, həm də qeyri-normal şəxsi motivlər əsasında deyil, obyektiv əsaslar, yüksək tələbkarlıq, prinsipial movqe əsasında qurulmuş olsun. Bu münasibətlər ədalətli, hər kəsin öz üzərinə düşən vəzifələri vicdanla etməyə bir-birinə diqqətcil olmağa, qarşılıqlı hörmətə əsaslanmalıdır. Qarşılıqlı sağlam münasibətləri tənzim edilməsində ictimai davranış normaları, əxlaq normaları və ictimai rəy mühüm vasitə rolunu oynamalıdır. Həmin normalar və ictimai rəy mehem vasitə rolunu oynamalıdır. Hər normalar və ictimai rəy sosila-psixolojiya amillərlə birlikdə qarşılıqlı münasibətlərə mühüm vasitə kimi təsir göstərir, bu münasibətəri bir növ öz-özünə idarə olunan bir prosesə çevirir,idarəetmə sisteminin daha da demokratikləşməsinə səbəb olur.

Müasir inkişaf mərhələsində cəmiyyətin, bütövlükdə xalq təsərrüfatı sahələrində idarə etmənin sosial-psixoloji metodlarına getdikcə daha cox əhəmiyyət verilir. İdarəçilik fəaliyyəti cox mürəkkəb içtimai hadisə və prsesdir. Bu hər tərəfli və hər cəhətli menasibətləri, prosesləri əhatə etdiyinə görə müxtəlif istiqamətdə və müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilir, izah olnur. Belə ki, iqtisadi, təşkilati, inzibati və s. məsələlərlə yanaşı fəaliyyətin psixoloji-emosional və mənəvi estetiq, etiq tərəflərini bilmək son dərəcə vacibdir. Lakin idarəçilik fəaliyyəti sosiolojoi-psixoloji cəhətdən hələ lazimi səviyyədə öyrənilməmişdir. Halbuki, idarəçilik əməyi hər bir rəhbər işçinin fəaliyyəti, birinci növbədə, adamlarla aparılan işdən ibarətdir. Hələ vaxtı ilə F.Engels göstermişdir ki, adamların, şəxslərin idarə olunaması sosioloji idarə etmənin başlıca formasıdır.İdarə etmə əməyinin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Əgər fiziki əməklə məşğul olan işçilər üçün balavasitə əmək obyekti təbiət cisimləri,əmək alətləri olduğu halda, rəhbrlik əməyi üçün başlıca obyekd insanın özüdür. Bundan başqa belə bir cəhəti də qeyd etmək lazimdır ki, əmək cisimləri və əmək alətlərindən fərqli olaraq insan müxtəlif keyfiyyətə malikdir. Bu ilk baxışda adama çox sadə və aydın görünən bir həqiqətdir. Halbuki,həmin xüsusiyyət rəhbər işçilərlə tabeçilikdə olan işçilər arasıda mürekkeb sosioloji-psixoloji əlaqələr yaradır. Psixi proseslər- təsəvvür, təfəkkür, diqqət, hissetmə, iradə və s. şəxsiyyəti psixi xassəsi, yəni onun temperamenti, xarakteri, qabiliyyəti, müxtəlif mənafeləri və təlabatı ilə üzvi şəkildə əlaqədardır. Lakin həmin psixi xassə heç də bəzilərinin düşündüyü kimi tənzim olunan bilən bir obyekdə çevirə bilər. Məsələn, hər bir səxs və kolektivdə sağlam əsaslar üzərində qurulmuş mənafelərin təşəkkül tapmasında,yaradıcı qabiliyyətin inki-şaf etdirilməsində, taləbatın düzgün qurulmasında sahibkarın, mencerin, kollektivin çox böyük rolu vardır. Xüsusilə rəhbər işçinin nümunə gücü burada mühüm amil rolunu oynayır. Nümunə gücü böyük qüvvədir. Bu müddəa tamami ilə bu məsələyə də aiddir. Təcrübə göstərir ki, hər hahsı bir müəssisədə, idarədə, assosiasiyada, birjada olan qeyri-normal hal, had- sə qeyi-normal sosioloji- psixoloji vəziyyət xeyli dərəcədə həmin nümunə gücünün zəif olması, pozulması yaxud olmaması üzündən baş verir. Psixi proseslər və səxsiyyətin psixi xassəsi onun idarə etmə prisesində və idarə etmə sistemində həyəcanlanması, emosia(mənfi, yaxud müs-bət emosialar) ilə əlaqədardır ki, bu da onun həyat fəaliyyətinə, əhval-ruhiyyəsinə, sevinç və ya kədərlənməsinə səbəb olur. Lakin bu vəziyyəti heç də sırf sinir siteminin məsulu, nəticəsi adlandırmaq səhv olardı.İnsanların, menecerlərin Temperamentliliyinin tipləri və onun temperamentliliyinin əsas tipləri əlamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:Sanqvinlik. Əlamətləri:yeknəsək işləri deyil, canlı, yaradıcı işi sevən; cəsarətli olan; məqsədyönlü fəaliyyəti olan, öz məqsədinə inadla, lakin səbirlə nail olan müstəqil ahəngdar fəaliyyət göstərən; səhvə yol verməyən. 2. Xolerik.Əlamətləri:lüzumsuz tələsikliyə yol vermə; hər şeyi bir anda həll etməyə cəhd gösterme; işdə eyni zamanda səy gösterən, işə can yandiran, lakin müqavimətə rast gəldikdə işdən soyuyan, ruhdan düşən; məsuliyyətli işlər icra etdikdə məsuliyyət hissini gərginləşməsi; işini qeyri-ahəngdar icra etməsi. 3.Fleqmatik. əlamətləri: surətli, rəngarəng məzmunu olmayan, orta iş surəti olan işçi qrupu ilə səciyyələnir; gərgin iş rejiminə dözə bilən; işdə təmkinli olan, işə həvəsi olan; yeknəsək işlərə dözümlü olan. 4. Melanxoliq.Əlamətləri: feqmatik xarakterilə oxşarlığı; daha çox aramla, yavaş isləməsi; surətli, mənsubiyyətli olmayan fəaliyyət sferalarında işləməyi sevməsi; təkilkdə uğurla işləyə bilməsi; onun üçün əhval-ruhiyyənin daha önəmli olması;eyni zamanda əmək daşların köməyinə ehdiyyac hiss etməsi.Bütün bu sistem səciyyəsi adamların davranışına bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Bəzi psixoloqlar haqlı olaraq bu səciyyələr sistemini beynəlmiləlçi adlandırır. Doğurdan da bu əksər adamlarda, xalqlarda təsadüf edilən əlamətlərdir. Bununla belə hər tib temperamentin özünün üstün və çatışmayan çəhətləri vardır.Bununla belə bizim fikrimizcə saqvinik, xolerik, pleqmativ və melanxoliq xarakterlər sistemini diqqet,yaddaş, təfəkkür kimi təbii psixi proseslər kimi qiymətləndirmək, onlarla bir sıraya qoymaq olmaz. Çünki mühitdən, motivləşdirmə səciyyəsindən asılı olaraq fleqmatiq sanqvinik ve yaxud, sanqvinik melanxoliq təbiətli işçiyə cevrilə bilər.Adətən, bəzi sosiloqlar və iqtisadçılar istehsal, əmək prosesində admlar arasında, baş verən ziddiyətləri, səxsiyyətlər arasinda kı ciddi münaqişələri sırf psixologiyanın qanunları ilə, insana xas olan guya mənfi amillərlə izah etməyə calışır. Halbuki, sosioloji-psixoloji vəziyyət heç də istehsal münasibətlərindən, mülkiyyət plüralizmindən kənarda izah etmək düzgün deyildir.Sosioloji-psixoloji proseslərin adamlara təsiri, işçilərin psixi vəziyyəti istehsalat kolektivlərində, hərhansı bir işin yerində yaradılmış konkret şəraitindən, rəhbər işçilərlə tabeçilikdə olan işçilər arasındakı ilkin münasibətlərdən xeyli dərəcə aslı olur. Beləliklə bütövlükdə bütün psixi hadisələr insanın psixi fəaliyyətinin yüksək səviyyəsini-şüurunu müəyyən edir.Bu o deməkdir ki, başqa amillərlə yanaşı admların şüurunu sosioloji-psioloji amillərdən kənarda təsəvvür etmək olmaz. Şüurluluq isə birinci növbədə adamların onları əhatə edən mühiti, şəraiti, obyektiv olaraq, yaradıcı şəkildə təhli etməkdə davranışlarını, xətti-hərəkətlərini düzgün idarə etməkdə, dünənki, bugünkü və gələcəkdəki hadisələrə real və həm də düzgün qiymət verməkdə özünü təzahür etdirir. Ona görə də insanın davranışına, onun şüuruna təsir edən amillərə bir tərəfli deyil sistemhalında, kompleks halda yanaşmaq lazımdır. Əmək fəaliyyətində adamların ictimai-iqtisadi hadisələrə münasibəti həyat hadisələrinin düzgün qiymətləndirilməsi və dərk etməsində idarəetmə aparatının düzgün qurulması və menecerlərin, sahibkarların və s. Elmi prinsiplər əsasında müəyyən olunması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Beəliklə, əmək fəaliyyətində insanın hərəkətini, davranışını elmi cəhətdən izah etmək, bu davranışın proqnozunu vermək imkanı və zəruriyyəti me dana cıxmış olur. Sahibkar bu cəhətləri bilməklə tabeçiliyində olan iş- çilərlə sağlam psixoloji əsaslar üzrə əlaqə saxlamağı onlara psixoloji təsir göstərməklə yanaşı, hər birində. və özündə daha səmərəli işləmək üçün ən yaxşı psixoloji keyfiyyətləri inkişaf etdirə bilər.Müasir elmi-texniki inqilab insan psixologiyasına, psixologiya elminə qarşı yeni tələblər irəli sürür. Bunun nəticəsində onun yeni “qol-budaqları”, psixologiya elminin xüsusi sahələri-əmək psixologiyası, mühəndislik psixologiyası, tibb psixologoyası, idarəetmə psixologiyası, idman psixologiyası, hüquq psixologiyası və s. meydana gəlmişdir. Bundan başqa psixologiya digər elmlərlə-fziologiya, məntiq, estetika, erqonomika, sosiologiya və kibernetika ilə üzvi əlaqə şəraitində inkişaf etməkdədir. Lakin bir sıra elmi və rəhbər işçilər belə bir səhv fikir irəli sürürlər ki, istehsalın və adamların uzaq məsafədən idarə olunması guya adamlarla bila-vasitə yaxından əlaqə, ünsiyyət saxlanması zəruruyyətini, o cümlədən psixoloji amillərin əhəmiyyətini azaldır. Bu belə deyildir. Əksinə, elmi-texniki tərəqqi şəraitində istehsalda insan amilinin rolu keçdikcə artır. Çünki belə bir şəraitdə mürekkeb əmək prosesi insanın psixi xüsusiyyətlərinə ciddi təsir göstərir və yeni daha çətin tələblər irəli sürür. Beləliklə insanlarin psixi yüklənməsi, zehni fəaliyyəti daha da artır. Doğrudan da avtomatik idarəetmə sistemində,istehsalın tam avtomatlaşdırılması və mexanikləşdirilməsi şəraitində işçilər öz vəzifələrini icra edərkən əvvəlkinə nisbətən cox böyük həcimdə məlumatlar alır, onu yenidən işləyib hazırlayır və müvafiq yerlərə çatdırılar. Təcrübə göstərir ki, işdə olan böyük qəzalar zay məhsul buraxılışı bir sıra hallarda insanın psixoloji xüsusiyyətləri və imkanlarını rəhbər işçinin kifayət qədər bilməməsi üzündən irəli gəlir. Çünki hər bir işçinin başqa cəhətləri ilə yanaşı, fzioloji, psixoloji və intellektual inkişaf parametlərini bilərəkdən ona hər hansı bir mevafiq tapşırığı vermək olar. Müasir dövrdə iqtisadiyyatın və ictimai inkişafı ən başlıca məsələlə- rindən biri adamlarda ən yaxşı psixoloji keyfiyyətlərin aşılanmasından ibarətdir. Bu məsələni müvəffəqiyyətlə həll olunması nəzəri baxımdan mümkündür. İnsanlar başqa canlılardan fərqli olaraq həyat həqiqətini və hadisələrini şüurlu dərk etmək, mühitə fəal təsir etmək, qabiliyyətinə malikdir İdərəetmə əməyi və idarəetmə mədəniyyəti adamlarə qarşı nəzarətli və işdə sərişdəli olmağı tələb edir. Təcrübə göstərir ki, mədəni halda verilən göstəriş kobud formada veriləndən cox yaxşı nəticə verir. Amerika idarəetmə sistemi baxımından idarə etmə işçisi hətda yumor qabiliyyətinə malikdir. Əlbətdə bu ümumi halda deyilmiş bir fikirdir. Çünki bütün ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına heç bir yumor təsir göstere bilməz. Təsadüfi deyildir ki,bir cox inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində işin keyfiyyətininin yaxşılaşdırılmasında sosioloji-psixoloji amillərin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Bununla əlaqədar olaraq “insan münasibətləri” doktrinası irəli sürülür. Məsələ, ABŞ-da 400-dən çox iri sənaye müəssisələrində xüsusi “sosioloji şöbə” yaradılmışdır. Bundan əlavə 500-ə qədər xüsusi firmalar müəssisələrə “insan münasibət”lərinin meəyyən edilməsi xətti ilə xidmət göstərirlər. Bir çox ali məktəblərdə “insan münasibətləri” müstəqil bir fənn kimi keçirilir. Bir sıra sosioloqlar və iqtisadçılar isə belə bir fərziyyə irəli sürürlər ki, belə bir sosioloji xidmət işçiləri ilhamlandırmaq, onların əmək fəaliyyətlərini səmərəli təşkil etmək, habelə həyat fəaliyyətini firavanlaşdırmaq, şəmləndirmək məqsədini güdür.Müasir dövrde, insanların şüurunu artırdığı, mədəni-texniki səviyyəsinin yüksəldiyi bir şəraitdə korporasiya, firma, assosasiya aparatı işçinin sosioloji-psixoloji amillərə, bu amillər vasitəsi ilə işçilərə təsir etməsi qabiliyyətinə malik olaması son dərəcə vacibdir. Təcrübə göstərir ki, doğrudan da insanlar, nece deyerlər, yalnız görmə, eşitmə və digər qabiliyyətinə görə deyil, həmçinin həm özünün və həm də idarə rəhbərinin xarakterinə uyğun çalışmağa səy gösterirlər. Deməli, sahibkardan və onun tabeçiliyində olan işçinin xarakterindən cox şey asılıdır. Adamlar müəyyən xarəkterləri xeyirxah, güclü, zəif, həledici, ünsiyyətçil, iradəli və iradəsis, igid yaxud qorxaq, fəal və ya passiv, sərişdəli, intizamsız, müsteqilliyi sevən, təmkinli və digər xarakterə malik olurlar. Lakin adamların bir-birindən bu dərəcədə fərqlənməsi heç də hər kəsin öz biliyi kimi hərəkət etməsi deyildir.Sosioloji-psixoloji amillərin nəzərə alınmasını, bu amillərlə hesblaşmanı heç də bəsit halda başa düşmək düzgün deyildir. Adamlar arasında fərdi psixoloji xüsusiyyətlərdən başqa ümumi ümumbəşəri xüsusiyyətlər, ülvü münasibətlər də vardır. Ona görə adamların xarakteri birinci növbədə onların əməyə, öz vəzifəsinə, bizi əhatə edən mühitə , adamlara və özünün özünə olan sağlam münasibətilə, tələbkarlığı ilə müəyyən olunmalıdır. Biz deyərdik ki, burada adamların özünün münasibəti, nece deyərələr, yalnız başqalarının deyil, özünün özünü aldatması, müsteqil xətt tutması mühüt əhəmiyyətə malikdir. Ümumiyyətlə, müsteqillik şəxsiyyətin mürekkeb psixi proseslər kompleksi və xassəsi olub, onun özünə sahib olma, özünü tənqid etmə, casarətlilik, məqsədə uyğunluq, inadkarlıq, fəallıq və kifayət qədər intellektual inkişaf səviyyəsi ilə əlaqədardır. Məhz bu cəhətlərin yalnız ayrı-ayrı adamlarda deyil, bir çox adamlarda bütün kollektivdə təşəkkür tapması və inkişafı xeyli dərəcədə yenə də biz deyirik ki, rəhbər işçidən, onun nümumə gücündən, onun bu işdə nə dərəcədə maraqlı olması da asılıdır. Adətən, bir qayda olaraq sahibkar işçini tənqid etməyi bacardığı kimi, tənqidə dözməli, təmkinli olmalıdır. İşçiləri tənbeh etdiyi kimi, onları mənəvi cəhətdən həvəsləndirməyi də bacarmalıdır. Əgər bu xususiyyət rəhbər işçidə yoxdursa, deməli, o, nəinki sosioloji-psixoloji amilləri bilmir, həmdə idarəetmə haqqında prinsipləri kobud surətdə pozmuş olur. Məlumdur ki, hər bir istehsalat kollektivi kompleks texniki, texnoloji və iqtisadi hadisələr məcmusundan ibarət olmaqdan başqa, həmdə içtimai psixoloji hadisələr, proseslər məcmusundan ibarətdir. Ona görə də idarəetmə prosesində həmin obyekdə təsir edən amlilərdən, o cümlədən sosioloji-psixoloji amillərdən bacarıqla istifadə etməyin böyük əhəmiyyəti vardır. Burada psixoloji iqlim deyilən “iqlimin” də yaradılması müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Doğrudan da bu “iqlimin” öyrənilməsi və idarə edilməsi bəzilərini düşündüyü kimi cox da asan bir məsələ deyildir. Çünki bir görüşdə bir anda, adamların əhvali-ruhiyyəsini, arzusunu, amalını, məqsədini bilmək tənzim etmək çətindir. Bunu bilmək böyük təcrübə tələb edir. Bu cəhətlər psixologoya dilində psixoqnostika-insanı hiss etmək “psixoqnotikanın” isə hərfi mənası ürəyi bilmək adlanır. Bu isə rəhbər işçidən hər bir admın davranışını müəyyən edən psixoloji amillərin dərindən öyrənilməsi və konkret müəssisədə onun hansı formada təzahür etməsini etməsini bilməyi tələb edir. Burada, şüphəsiz, işçinin xarakteri, peşəsi, mənafeyin, yaşı cins tərkibi, işşəraiti, mədəni səviyyəsi, tələbatı, zövqü, lazım gəldikdə ailə vəziyyəti və s. etik, estetik, sosioloji-psixoloji cəhətlər nəzərə alınmalıdır.Deməli, rəhbər işçi bu cəhətdən də diqqətcil və müşahidəçi qabiliyyətinə malik bir adam olmalıdır. Doğrudan da elə işçi vardır ki, müdriyyətin onun ünvanına deyilmiş hər hansı tənbeh edici sözü cox dərin həyəcanla, hissedici emosiya halında qəbul edir. Eləsi də vardır ki, belə sözləri soyuqqanlılıqla qarşılayır və ona fərqsiz, əhəmiyyətsiz bir şey kimi yanaşır. Ona görə də rəhbər işçi hər bir kollektiv üzvünə fərdi halda yanaşmağı, hansı ilə rəsmi iclasda, hansı ilə ikilikdə danışmağı, ikilikdə tənbeh etməyi bacarmalıdır. Göründüyü kimi, rəhbər işçi idarəetmənin psixoloji əsaalarını bilməklə, onunla hesablaşmaqla tabeçiliyində olan işçilərlə mənəvi-etiq və estetiq münasibətləri daha yaxşı qura bilər. İctimai istehsalın səmərəsinin daha da artırılması, işçilərin işə can yandırması, xeyli dərəcədə rəhbər işçi ilə işçilər arasında qarşılıqlı münasibətdən, bir sözlə, psixoloji iqlimdən xeyli dərəcədə asılıdır. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bu münasibətlər şəxsi münasibətlər, həm də qeyri-normal şəxsi motivlər əsasında deyil, obyektiv əsaslar, yüksək tələbkarlıq, prinsipial movqe əsasında qurulmuş olsun. Bu münasibətlər ədalətli, hər kəsin öz üzərinə düşən vəzifələri vicdanla etməyə bir-birinə diqqətcil olmağa, qarşılıqlı hörmətə əsaslanmalıdır. Qarşılıqlı sağlam münasibətləri tənzim edilməsində ictimai davranış normaları, əxlaq normaları və ictimai rəy mühüm vasitə rolunu oynamalıdır. Həmin normalar və ictimai rəy mehem vasitə rolunu oynamalıdır. Hər normalar və ictimai rəy sosila-psixolojiya amillərlə birlikdə qarşılıqlı münasibətlərə mühüm vasitə kimi təsir göstərir, bu münasibətəri bir növ öz-özünə idarə olunan bir prosesə çevirir,idarəetmə sisteminin daha da demokratikləşməsinə səbəb olur.