HÜQUQUN TƏRİFİ, HÜQUQ QAYDALARININ MƏQSƏDLƏRİ,HÜQUQ POZUNTUSU VƏ HÜQUQİ MƏSULİYYƏT ANLAYIŞI

HÜQUQUN TƏRİFİ

Hüquqa aid əsərlərdə Hüquqa müxtəlif təriflər verilir. Ancaq hüququn belə müxtəlif şəkildə ifadə edildiyinə baxıb, hüquqçuların hüququn nə olduğu haqqında ortaq bir fikrə gəlmədiklərini demək doğru olmaz; Çünki hüquq, hamı-xüsusilə hər hüquqçu üçün eyni şeydir. Fərqli olan, hüquqçuların eyni şeyi öz baxışlarına görə fərqli şəkillərdə ifadə etmələridir. Misal olaraq aşağıdakı təriflərə baxaraq bu nəticəyə gəlmək olar.

Bir düşüncəyə görə “hüquq cəmiyyəti nizamlayan və Dövlət sanksiyası ilə gücləndirilmiş qaydalar məcmusudur.”

Digər bir düşüncəyə görə “hüquq cəmiyyət həyatında şəxslərin bir-biriylə və cəmiyyətlə olan münasibətlərini tənzimləyən və riayət edilməsi dövlət gücü ilə dəstəklənən ictimai qaydalar məcmusudur.”

Başqa bir düşüncə isə hüququ “cəmiyyət halında yaşayan şəxslərin ictimai baxlmdan əhəmiyyət daşıyan davranışlarını tənzimləyən, müştərək həyatın rahatlıq, sükunət və qarşılıqlı etimad içində cərəyan etməsini təmin edən, əmr və qadağalardan ibarət ictimai davranış qaydalarlının cəmi” kimi tərif edir.

Bu təriflər ifadə baxımından az-çox fərqlənir. Ancaq bildirmək istədikləri eyni şeydir. O da hüququn ictimai həyatı tənzimləyən qaydaların maddi sanksiyaya bağlanmış olanlarından ibarət olduğudur. Hüquqdan başqa da ictimai münasibətləri tənzimləyən qaydalar var ki, bunlar din, əxlaq və nəzakət qaydalarıdır.

İctimai həyatı tənzimləyən müxtəlif qaydaların varlığı belə bir sual doğura bilər. Bu qaydalar, yəni din, əxlaq, nəzakət qaydaları mövcud olduğuna görə, bunlardan başqa bir də hüquq qaydalarına ehtiyac varmı? Əgər varsa bu ehtiyacı hansı səbəblər doğurur?

Bu suala cavab vermək əsas etibarilə ictimai həyat baxımından hüququn zəruriliyini müzakirə etməkdir.

Hüququn zəruriliyi

İctimai həyat baxımından hüququn zəruri olub olmaması böyük əhəmiyyət daşıyır. Əgər zəruri olduğu qəbul edilsə problem yoxdur. Yox əgər zəruri olmadığı nəticəsi çıxarılsa, başqa sözlə hüququn ictimai həyatdakı funksiyası inkar edilsə, bu hüququn yox olması demək olar. Bu səbəblə Hüquq haqqında əsas mövzulara başlamadan əvvəl, ümumiyyət etibarilə hüquq məfhumu üzərində dayanmaq və hüququn ictimai həyatın nizamlanması, digər bir sözlə ictimai həyatın nizam-intizam və etimad havası içində davam etməsi üçün zəruri olduğunu göstərmək məcburiyyətindəyik. Əgər onun zəruri olduğuna inansaq onu sevər və mövzunu yaxşıca öyrənməyə çalışarıq, nəticədə öyrəndiyimiz biliklərin gələcəkdə cəmiyyət həyatında bizə yardım edəcəyinə şübhəmiz olmaz. Baslanğıcda verilən təriflərdən anlaşıldığı kimi hüquq, ictimai həyatı tənzimləyən maddi sanksiyalı, yəni dövlət gücü ilə dəstəklənmiş qaydalar məcmusudur. Deməli hüquq ilə ictimai həyat arasında sıx münasibət var.

Hüquq Qaydaları

Din, əxlaq və nəzakət qaydalarının sanksiyalarının mənəvi mahiyyətdə olması səbəbiylə ictimai münasibətləri tam mənasıyla tənzimləyən, eyni zamanda şəxsləri öz əmr və qadağalarına uyğun davranmağa məcbur etmə imkanına da sahib olan, qısacası sanksiyası maddi olan başqa ictimai qaydalara ehtiyac vardır ki, bunlar da hüquq qaydalarıdır.

Hüquq qaydalarının sanksiyaları maddi olduğu üçün insanlar bu qaydaların əmr və qadağalarına riayət edib etməməkdə özlərini digər ictimai qaydalarda olduğu kimi sərbəst hiss etməzlər. Çünki, onlar yaxşı bilirlər ki, hüquq qaydalarına riayət etmədikləri təqdirdə qarşılaşacaqları reaksiya, günahkar olma, qınanma şəklində olmayacaq, əksinə hüquq qaydalarının əmr və qadağalarına riayət etməyə məcbur ediləcəklər.

Məsələn, bir şəxsin yoxsulluq içərisində olan insanlara yardım etməsi din və əxlaq qaydalarının əmrlərindəndir. Hər hansı bir şəxs din və əxlaq qaydalarının bu əmrini yerinə yetirməsə onu bu əmrə riayət etməyə məcbur edə bilməyəcəyik.

Ancaq, əgər hüquq qaydaları da yardım etmək barəsində bir əmr verərsə nəticə dəyişər. Çünki hüquq qaydasının bu əmrinə riayət etməyən şəxsi, dövlət gücü ilə əmri yerinə yetirməyə məcbur edə bilərik. Qanunlarımıza görə əmək qabiliyyətinə sahib olan yetkinlik yaşına çatmış övladlar əmək qabiliyyətini itirmiş ata analarına yardım etmək məcburiyyətindədirlər. Əgər hər hansı bir övlad bunu etməzsə, valideynlərin müraciətinə əsasən dövlət ondan müəyyən məbləğdə pulu zorla alıb valideynlərə verər.

Bir insanın başqasını öldürməməsi, onun malını oğurlamaması, şərəf və ləyaqətini alçaltmaması din və əxlaq qaydalarının əmrlərindəndir. Bu əmrlərə riayət etməyənlərə, adam öldürənlərə, oğurluq edənlərə günahkar, əxlaqsız deyir, onları lənətləyirik. Fəqət başqa cür reaksiya verə bilmərik. Halbuki eyni davranışlar hüquq qaydaları tərəfindən də qadağan edildiyi təqdirdə riayət etməyənlərin, adam öldürənlərin, oğurluq edənlərin qarşılaşacaqları reaksiya daha fərqli olacaqdır. Cinayət hüququ qaydaları başqalarını öldürməyi, başqalarının malını oğurlamağı, başqalarını təhqir etməyi qadağan edir. Bu qadağalara riayət etməyənlər cinayət törətmiş sayılırlar və bu hərəkətləri üçün əvvəlcədən qanunda müəyyənləşdirilmiş olan maddi sanksiyalarla qarşılaşırlar, yəni onlara cəza verilir. Hətta bu cəza onları ömürlük azadlıqdan məhrum etmə şəklində də ola bilər.

Verilən misallar, hüquq qaydalarının ictimai həyatdakı münasibətlərin lazımınca, tam mənasıyla təsirli bir şəkildə tənzimlənməsində oynadığı rolu açıq aşkar göstərir. Həqiqətən də hüquq cəmiyyət həyatında sülh və asayişin, nizam və təhlükəsizliyin təmin edilməsi baxımından lazımlı, həm də çox lazımlıdır. Yaşamaq üçün havaya nə qədər ehtiyacımız varsa, ictimai həyatdaki münasibətlərimizdə də hüquqa o dərəcədə ehtiyacımız var.

Bəziləri hüququ sağlamlığa bənzədirlər. Sağlamlığın insan həyatında əhəmiyyətini inkar etmək mümkündürmü? Hər bir şəxs sağlam olaraq mümkün olduğu qədər uzun yaşamaq istəmir mi? Amma sağlam olduğumuz müddətdə hansımız bunu xatırlayırlq? Çox vaxt sağlamlığımıza zərər verəcəyini bilə bilə bəzi hərəkətləri etmirikmi? Lakin bir gün sağlamlığımızı itirib xəstələndikdə bütün fikrimiz o olur. Bütün sözlərimiz onun ətrafında cərəyan edir. Həqiqətən də “əvvəlki sağlamlığımı əldə etsəm, başqa heç nə istəmirəm, bundan sonra sağlamlığımın qədrini bilib ona görə hərəkət edərəm..’’ demirikmi?.

Elə hüquq da belədir. Şəxsiyyətimizə və əmlakımıza hüquqa zidd bir müdaxilə olmadığı, bir haqsızlığa düçar olmadığımız müddətdə hüququn varlığını və vacibliyini hiss edmirik. Hüququ ancaq hüquqa zidd müdaxilələrlə qarşılaşdığımız zaman xatırlayırıq. Bir əşyamız oğurlanıbsa oğrunun tapılıb cəzalandırılmasını və malımızı geri verməsini, şəxsiyyətimizə və ya əmlakımıza zərər vurulmuşsa, zərər vuranın bunu ödəməsini, bir haqsızlığa məruz qalmışıqsa, haqsız yerə işdən çlxarılmışıqsa, bunun düzəldilməsini hər zaman hüquqdan gözləyirik və haqqımızı hüquqi yollarla bərpa etməyə çalışırıq.

Bütün bu izahatlardan sonra hüququn ictimai həyat baxımından zəruri və məcburi olduğunu qəbul etməmək mümkündürmü? Bir anlığa əksini, yəni hüququn zəruri olmadığını fərz edək. Belə olduğu halda yoxsulluğa düçar olan ata oğlundan yardım ala biləcəkmi? Kira pulunu ala bilməyən ev sahibi və ya krediti geri ala bilməyən bank pullarını necə əldə edəcək? Rəqibi tərəfindən vitrini qırılmış tacir, sahibkar tərəfindən haqsız yerə işdən çıxarılmış işçi uğradıqları zərəri necə ödədəcəklər? Onlar hüquq qaydalarından başqa ictimai qaydaların köməyi ilə istədiklərini əldə edə biləcəklərmi? Xeyir. Onlara bu mövzuda kömək edə bilən yalnız hüquq qaydalarıdır.

Ancaq yuxarıda qeyd edilənlər əsla hüquq qaydalarından başqa ictimai qaydaların, yəni din, əxlaq və nəzakət qaydalarının faydasız və lazımsız olduğunu göstərmir. Bunların da hüquq qaydaları kimi ictimai münasibətləri tənzimləməyə çalışdıqları və bu səbəbdən də lazımlı və faydalı olduqları şübhəsizdir. Din, əxlaq və nəzakət qaydalarının hüquqdan fərqli xüsusiyyətləri sanksiyalarının mənəvi olmasıdır. Sırf bu səbəblə bu qaydalar sosial həyatdakı münasibətləri tənzimləmə funksiyasını tam mənada yerinə yetirə bilmirlər. Bu qaydaların hüquq qaydaları ilə çox sıx əlaqəsi var.

HÜQUQ QAYDALARININ MƏQSƏDLƏRİ

Hüquq qaydalarının məqsədlərini bir neçə başlıqda toplamaq mümkündür.

a)      İctimai əsayişi təmin etmək

Digər ictimai qaydalarda olduğu kimi hüququn da məqsədi ictimai əsayişi təmin etməkdir. İctimai nizamın əsasını sosial əməkdaşlıq təşkil edir. Sosial həyatın qorunması, davam etdirilməsi və inkişaf etdirilməsi bu əməkdaşlığın və qarşılıqlı uzlaşmanın qorunmasıyla mümkündür. Bu isə yalnız fərdlərin bir-biriləriylə və cəmiyyətlə olan münasibətlərində müəyyən qaydalara riaət etmələri ilə mümkündür. Müasir hüquqda şəxslərin hərəkət sərbəstlikləri başqalarının azadlıqlarıyla məhdudlaşır. Yəni bir hüququn sərhəddi başqa bir hüququn başlanğıcıdır. Məsələn, tələbə olan insanların sərbəst yığışmaq, sərbəst müzakirələr aparmaq hüququ dərs əsnasında dərs alma, dərs dinləmə hüququyla məhdudlaşır. Yəni artıq sinifdə tələbələrin dərs dinləmə, təhsil alma hüquqları başlamış olur ki, burada bir qrup tələbənin sərbəst istədikləri məsələni müzakirə etmələri məhdudlaşmış olur.

Nəticə olaraq qeyd edə bilərik ki, hüquq qaydaları həm şəxsi mənfəətləri, həm də cəmiyyət mənfəətlərini qorumalı, bunlar arasında çıxabiləcək və ya çıxan çatışmaları ardan qaldıraraq bunlar arasında tarazlığı təmin etməyə xidmət etməlidir.

b)      Cəmiyyətin ehtiyaclarını qarşılamaq, tələblərə cavab vermək

            Hüquq, ictimai əsayişi təmin edə bilmək və varlığını davam etdirə bilmək üçün cəmiyyətin ehtiyaclarını qarşılamalı, tələblərə cavab verməlidir. Cəmiyyətin ehtiyacları isə, cəmiyyətlərin müəyyən xüsusiyyətlərinə görə dəyişik ola bilər, eyni zamanda müəyyən cəmiyyət içərisində də zamanla dəyişə bilər. Hüquq bu dəyişikliklərə uyğunlaşmaq məcburiyyətindədir, əksi təqdirdə yetərsiz qalacaqlar və bu də hüququn lazımi səviyyədə tədbiq edilmə imkanından məhrum edəcəkdir. Məsələn Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini əldə etdikdən sonra xüsusi mülkiyyət anlayışı yaranmağa başlamış və bu da öz-özlüyündə xüsusi hüququn yaranmasını zəruriləşdirmişdir.

            Hər bir cəmiyyətdə ehtiyaclar - iqtisadi, siyasi, sosyal, mədəni, biyolojik və bu kimi ehtiyaclar olaraq-təzahür edir.

-    Hüquq şəxslərin biyolojik ehtiyaclarını qarşılamalıdır. Məsələn evlənmə yaşının müxtəlif ölkələrin qanunvericilikləriylə fərqli tənzimlənməsi bundan irəli gəlir. İsti ölkələrdə biyolojik olaraq insanlar evlənməş yaşına daha erkən qədəm qoyurlar, soyuq iqlimə sahib ölkələrdə isə bu tələb bir az daha sonrakı yaş dövründə yaranır.

-    Hüquq iqtisadi ehtiyacları qarşılamalıdır. Cəmiyyətin inkişaf tempinə uyğun olaraq hüquq da inkişaf etməlidir. Məsələn özəlləşdirmə məsələləriylə bağlı ehtiyacları göstərə bilərik. Özəl mülkiyyət anlayışı olmayan Sovet Azərbaycanından Müstəqil Azərbaycana keçdikdə özəlləşdirmə tələblərini qarşılayacaq hüquq sisteminin yaradılması zərurəti də yaranmışdır. Belə bir hüquqi islahat keçirmədən özəlləşdirmə, özəl mülkiyyət anlayışını cəmiyyətdə tənzimləmək, işlətmək və qorumaq mümkün olmazdı.

-    Hüquq cəmiyyətdəki siyasi ehtiyaclara da cavab verməlidir. Yenə tək bir partiyanın mövcud olduğu Sovet Azərbaycanından çox partiyalı sistem tədbiq edən müstəqil Azərbaycanda hüquq da buna uyğunlaşdırılmalıdır. Yəni siyasi partiyalar haqqında qanun olmadan siyasi partiyaları yaratmaq, fəaliyyətlərini tənzimləmək mümkün olmayacaqdır. Və ya yerli özünüidarə haqqında qanun olmadan bələdiyyə anlayışını həyata keçirmək mümkün olmayacaqdır.

-    Hüquq sosial və mədəni ehtiyacları qarşılamalıdır. Sosial bir varlıq olan insan cəmiyyətdə digər insanlarla bir çox sosial və mədəni əlaqələr qururlar ki, bu münasibətlər mütləq hüquq tərəfindən nəzərə alınmalıdır. Məsələn konstitusiya ilə vətəndaşlara istirahət hüququ müəyyənləşdirib, bu istirahət və yləncənin hansı çərçivədə və necə həyata keçirilə biləcəyini müəyyənləşdirməsəniz belə bir hüquqdan bəhs oluna bilməz.

c)      Cəmiyyətdə bərabərliyi təmin etmək

Cəmiyyətdə şəxslər arasında əqli, irqi, cinsi, maddi imkan və bilik kimi müəyyən anlayışlar baımından fərqliklərin olması qaçınılmazdır. Hüquq obyektiv xarakter daşıyır və bu kimi fərqlilikləri nəzərə almadan cəmiyyətdə bərabərliyi təmin etməyə xidmət etməlidir. Məsələn varlılara seçim hüququ verib kasıblara verməmək, və ya varlılara iki səs hüququ vermək kimi qaydalar müəyyənləşdirilə bilməz.

d)      Hüquqi etimadı təmin etmək

            Cəmiyyətdə yaşayan hərkəs bağlı olduğu qaydaları əvvəlcədən bilməlidir. Yəni hüquq qaydası olaraq müəyyən edilməyən bir hərəkətə görə kimisə məsuliyyətə cəlb etmək yolverilməzdir. Məsələn ticari fəaliyyətlə bağlı məsələlərin necə təmin olunduğunu, necə qorunduğunu görə bilməyən bir sahibkər o cəmiyyətdə sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olarmı? Təbii ki, yox. Çünki ya ortada hər hansı bir hüququ yoxdur, ya da var olan hüquqa etimad yoxdur.

            Hüququn bu məqsədi eyni zamanda cəmiyyətdə güc tədbiq edilməsini də məhdudlaşdırır. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi hüquq müəyyən etməyən bir məsələdə kimisə məsuliyyətə cəlb etmək, və ya var olan hüquq qaydasında göstərilənlərdən artıq sanksiya tədbiq etmək mümkün olmayacaqdır.

e)      Ədaləti təmin etmək

Hüququn məqsədi eyni zamanda cəmiyyətdə birlikdə yaşayan şəxslər arasında ədaləti təmin etməkdir. Ədalət hüququn ulaşmaq istədiyi ən mühim məqsədlərdən biridir. bu baxımdan şəxslər onlara tətbiq ediləcək hüquq qaydalarının adil olduğuna inandıqları müddətdə bunlara riayət edərlər və ictimai əsayiş təmin edilə bilər. Var olan hüququn əsas məqsədinin ideal hüquqa yaxınlaşmaq olduğunu yuxarıda da qeyd etmişdik.

Ədalət anlayışı şəxslərə görə fərqli qəbul edilə bilər. Lakin unutmamaq lazımdır kiü hüquq şəxsi mənfəətlərlə birlikdə cəmiyyətin mənfəətlərini də qorumaq məcburiyyətindədir. Məsələn zəruri hallarda dövlətinkiləşdirmə məliyyatının həyata keçirilməsi kimi. Yəni hər hansı bir kommunal təsisatın qurulması zərurəti yarandıqda özəl mülkiyyətdə olan bir ərazinin, obyektin dövlət tərəfindən qarşılığı ödənərək alınması cəmiyyətin mənfəətinə xidmət etdiyi üçün, burada şəxsin mənfəəti müəyyən mənada ikinci plana alına bilər.

           

HÜQUQ QAYDALARININ TƏRKİB ELEMENTLƏRİ

a)      Müəyyən bir hadisə

            Hadisə, insan iradəsinə əsaslanan və ya hər hansı bir insan iradəsinə əsaslanmayan müəyyən dəyişikliklərdir. Bu mənada hadisə - nəqliyyat vasitələrinin istismarı qaydalarının pozulması kimi insan davranışı, zəlzələ, su basqını kimi insan iradəsi xaricində təbii hadisələr olaraq da meydana gələ bilər.

            Hüquq tərəfindən nəzərə alınan hadisələr əsasən insanların başqalarıyla münasibətlərini yaradan davranış və fəaliyyətləridir. Belə münasibətlər əksər hallarda şəxslərin arzu və iradələri ilə qurulur. Məsələn alqı-satqı münasibətləri kimi. Bununla bərabər bəzən insan iradəsindən asılı olmayan bəzi hadisələr də hüquqi nəticələr əmələ gətirir. Məsələn ölüm kimi. Burada ölümdən sonra vərəsəlik münasibətlərinin yaranması ölüm hadisəsinə əsaslanır.

b)      Tənzimləmə

Hüquq qaydalarının ikinci tərkib elementi tənzimləmədir. İctimai münasibətləri tənzimləyin hüquq qaydalarının əsas vəzifələrindən bir olduğunu qeyd etmişdik. Bu düzənləmə cəmiyyət adına hərəkət edən dövlət tərəfindən həyata keçirilir.

Tənzimləmə ilə hüquqi hadisəni əmələ gətirən davranışa müsbət və ya mənfi bir nəticə nəzərdə tutulur. Məsələn başqasına maddi və ya mənəvi ziyan vurulmasını qadağan edən normalarda mənfi bir nəticə nəzərdə tutulmuşdur. Əmək Hüququnda hər kəsin sərbəst iş seçmək və istediyi peşədə işləmək (qanunvericiliyin digər tələbləri qarşılanmaq şərti ilə-məsələn işləmək üçün müəyyən edilən yaş həddinə çatdıqdan sonra) hüququnu müəyyən edən norma isə müsbət nəticə nəzərdə tutan bir hüquq normasıdır.

c) Sanksiya Məfhumu

Sanksiya hər hansı bir qaydanın qoyduğu əmr və qadağalara uyğun hərəkət etmədikdə qarşılaşılan  reaksiyadır. İnsanları bir qaydanın qoyduğu əmrlərə uyğun davranmağa və qadağan etdiyi hərəkətləri etməkdən qaçınmağa vadar edən xüsus, bir reaksiya ilə, sanksiya ilə qarşılaşma qorxusudur. Məsələn təhsil müəssisələrinin əsasnamələrində imtahanlarda köçürmə qadağan edilmişdir. Hər hansı bir tələbə bu qadağaya  baxmayaraq küçürməyə çalışsa bir reaksiya ilə qarşılaşır ki, bu da həmin dərsdən sıfır almaq və əlavə olaraq  intizam tədbirinə uğramaq olacaq. Tələbələri imtahanlarda köçürməyə çalışmaqdan çəkindirən belə bir reaksiya ilə, sanksiya ilə üzləşmək qorxusudur.

İctimai həyatı tənzimləyən qaydaların hamısında sanksiya var. Ancaq muxtəlif formalarda görünür. Din, əxlaq və nəzakət  qaydalarının sanksiyalarının mənəvi mahiyyətdə olduğu misallarla yuxarıda qeyd edilmişdir. Hüquq qaydalarının sansiyasının isə mənəvi deyil maddi olduğu da qeyd edilmişdi. İndi isə hüquq qaydaların fərqləndirici xüsusiyyəti olan maddi sanksiyanın növlərini izah edəcəyik.

Cəza

Hüquq qaydalarının bəzilərinin qoyduğu əmr və qadağalara zidd davranan şəxslərin qarşılaşacağı reaksiya cəzadır. Cəzanın azadlıqdan məhrumetmə, azadlığın məhdudlaşdırılması, müəyyən vəzifə tutma və ya müəyyən fəaliyyətlə məşğul olma hüququndan məhrum etmə, cərimə və s. kimi növləri vardır. Bundan başqa müəyyən statusa tabe olan şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş intizam cəzaları da vardır. Bunlara xəbərdarlıq, töhmət, müvəqqəti xaric etmə, tamamilə xaric etmə kimi misallar vermək olar.

Cəzanın məqsədiylə bağlı müxtəlif fikirlər vardır.

-    Ödədici cəza: bu fikrə görə cəzanın məqsədi hüquqa zidd hərəkətin o hərəkəti törədənə ödədilməsidir. Hər kəsin etdiyi hərəkətin qarşılığını almalı olduğu düşünülür. Tək başına bu məqsəd cəzanın haqlılığını göstərə bilməz.

-    Çəkindirici (Önləyici) cəza: Bu anlayışa görə cəza müəyyən məqsədlərə çatmaq üçün istifadə edilən bir vasitədir. Yəni bir çox hüquqa zidd əməllərin təkrara törədilməsinin qrşısını almaq məsədilə belə əməllər törədən şəxslərə cəza nəzərdə tutulur. Yəni cəzalar nəzərdə tutularaq onu bilənləri belə əmllərdən çəkindirməyə xidmət edir. Lakin hərkəsin qanunları bildiyini düşünmək düzgün olmazdı. Belə olan halda başqalarının cəzalandığını görmək eyni əməlləri törətməkdən insanları az da olsa çəkindirə biləcəyi düşünülür.

-    Birləşdirici cəza: Buna görə cəzanın məqsədi, cinayət işləyən şəxsin cəzalandırılması, belə bir cəzalandırılmanı göstərərək başqalarını da bənzər hərəkətlərdən çəkindirməkdir.

Kompensasiya

Bəzi hüquq qaydalarına zidd davranışın sanksiyası, belə davranan şəxsin bundan zərər görən şəxsə kompensasiya ödəməsi şəklində olur. Bir şəxs hüquqa zidd hərəkəti ilə başqasına zərər vurubsa, zərəri kompensasiya etmək, kompensasiya ödəmək məcburiyyətindədir, yəni kompensasiya ödəməyə məhkum edilir. Kompensasiya maddi və mənəvi kompensasiya şəklində olur.

Kompensasiya yalnız hüquqa zidd hərəkətlətlərdə deyil, müqaviləyə uyğun davranmamaqdan ötrü də verilə bilər. Məsələn satdığı malı vaxtında təhvil verməyən satıcı, alıcının bu səbəblə meydana gələn zərərini təzmin etməlidir.

Kopmensasiya vurulan zərərin eynilə yerinə gətirilməsi və ya maddi qarşılığının ödənməsi şəklində ola bilər. Yəni xarab edilən bir əşyanın təmir etdirilməsi və ya təmir etmək mümkün deyilsə xarab etmə nəticəsində dəyən ziyanın maddi qarşılığının ödənilməsidir.

Mənəvi kompensasiya şəxsin şərəf və ləyaqətinə vurulan ziyanın ödənilməsi şəklində ortaya çıxır. Yəni şəxsiyyətə yçnələn haqqsızlıq nəticəsində çəkilən iztirabın azaldılması və ya aradan qaldırılmasına xidmət edir.

Məcburi icra

Bəzi hüquq qaydalarına zidd davrananların qarşlışacaqları reaksiya, cəza şəklində deyil, məcburi icra yəni bir şəxsi o hüquq qaydasının əmrini yerinə yetirməyə məcbur etmə şəklində özünü göstərir. Əsasən öhdəlik münasibətlərində belə bir sanksiya tədbiq edilir. Məsələn, Kazım televizorunu müəyyən bir məbləğə Kərimə satıb və təhvil verib. Kərim nəzərdə tutulan məbləği vaxtında ödəməzsə, Kazım məhkəməyə müraciət edib məbləğin Kərimdən zorla alınmasını tələb edə bilər. Məhkəmə icraçıları lazımi işləri yerinə yetirib, Kərimin əmlakını satışa çıxarıb, Kazıma borclu olduğu məbləği ödətdirəcəklər.

Etibarsızlıq

 Bəzən hüquq qaydasına əməl olunmaması, məsələn bir hüquqi əqdin qanunun göstərdiyi formada bağlanmaması o əqdin etibarsızlığı nəticəsini doğurur. Yəni buradakı sanksiya etibarsızlıq sanksiyasıdır. Hüquq tərəfindən həmin əqd tanınmır və qorunmur. Məsələn, müvafiq dövlət orqanı tərəfindan bağlanmamış nikah etibarsız hesab edilir.

Ləğv etmə

Hüquq qaydalarına zidd olaraq qəbul edilmiş bir qərara tətbiq olunan sanksiya ləğv etmədir. Hər hansı dövlət orqanı tərəfindən qəbul edilən qərarlar bundan zərər görən şəxslərin məhkəməyə şikayət etməsilə ləğv etdirilə bilər. Məsələn hüquqa zidd olaraq vergi orqanları tərəfindən cərimə verilən müəssisə məhkəməyə müraciət edərək bu cərimənın ləğv edilməsini tələb edə bilər. Torpaq sahəsində ev tikmək istəyən şəxsə icra hakimiyyəti orqanları hüquqa zidd olaraq icazə verməkdən imtina edərlərsə, həmin şəxs yuxarı orqanlara və ya məhkəməyə müraciət edərək icazə verilməməsi barədə qərarın ləğv edilməsini tələb edə bilər.

HÜQUQ POZUNTUSU VƏ HÜQUQİ MƏSULİYYƏT ANLAYIŞI

Ümumi şəkildə hüquq pozuntusu ictimai təhlükəli olan, yəni cəmiyyətə ziyan vuran və qanunla cəzalandırılan əməl kimi xarakterizə olunur.

            Qanunvericilikdə hüquq pozuntusunun konkret əlamətləri müəyyən edilir ki, bu da onu insanların törətdiyi digər cəmiyyətə zidd əməllərdən (əxlaqa zidd davranışlar kimi) fərqləndirməyə imkan verir.

               Hüquq pozuntusunun aşağıdakı əlamətləri vardır:

-                            Hüquq pozuntusu hüquq normasındakı göstərişlərin yerinə yetirilməməsi və ya lazımi qaydada yerinə yetirilməməsi ilə əlaqədar olan əməllər hesab edilir. Ən vacib əlaməti hüquqazidd olmasıdır. Qanunun tələblərindən uzaqlaşmaq, vəzifələrini yerinə yetirməmək, vəzifəsindən sui istifadə etmək kimi əməllər hüquqa zidd əməllər hesab olunur. Yəni bu əməllər hərəkət və ya hərəkətsizlik (məsələn xuliqanlıq, oğurluq kimi) və hərəkətsizlik (qüvvəyə minmiş məhkəmə hökmünü icra etməkdən qaçmaq) formasında təzahür edir. Bəzən etməli olduğunu etməmək, bəzən isə, qadağan olunanı etmək hüquqa zidd ola bilər.

-                            Hüquq pozuntusunun subyekti qanunla müəyyən edilmiş yaş həddinə çatmış, hüquq qabiliyyəti olan, anlaqlı şəxslərdir. Çünki onlar öz hərəkətlərinə görə hesabat vermək iqtidarında hesab edilirlər. Ona görə də az yaşlıların və psixi cəhətdən anlaqsız olan şəxslərin törətdiyi ictimai-təhlükəli əməllər hüquq pozuntusu hesab olunmur. Burada anlaqlıq vəziyyəti əməlin xarakterinə görə dəyişə bilər. Yəni bəzi xırda şeyləri almaq iqtidarında olan 13-14 yaşlarındakı biri, maşın, imarət satın almaq mövzusunda anlaqsız sayılır və onun tərəfindən bağlana biləcək hər hansı belə bir müqavilə etibarsız olacaqdır.

-                            Şəxsin əməlinin hüquq pozuntusu sayıla bilməsi üçün əməl şəxsin təqsiri səbəbiylə baş vermiş olmalıdır. Yəni bir digər vacib əlamət təqsirin olmasıdır. Təqsir şəxsin törətdiyi əmələ psixoloji münasibətidir və qəsd və ya ehtiyatsızlıq formasında təzahür edir.

Hüquq Pozuntusunun tərkibi

1.                          Hüquq pozuntusunun obyektini, hüquqla tənzimlənən və mühafizə olunan ictimai münasibətlər  təşkil edir. (məsələn Mülkiyyət münasibətləri)

2.                          Hüquq pozuntusunun obyektiv cəhətini, hüquqla tənzimlənən və mühafizə olunan ictimai münasibətlərə ziyan vuran hüquqazidd əməl (hərəkət və ya hərəkətsizlik), habelə hüquqazidd əməllə meydana gələn nəticə arasında var olan səbəbli əlaqə təşkil edir.

3.                          Hüquq pozuntusunun subyekti, qanunla müəyyən olunmuş yaş həddinə çatan fiziki və qanunda nəzərdə tutulan hallarda hüquqi şəxslər ola bilər.

4.                          Hüquq pozuntusunun subyektiv cəhətini şəxsin törətdiyi əmələ psixoloji münasibətini ifadə etməklə xarakterizə olunan təqsiri təşkil edir.

Bütün hüquq pozuntuları ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə görə cinayətlərə və xətalara bölünürlər.

Cinayət - cnayət qanunvericiliyi (cinayət hüquq normaları) ilə qadağan edilmiş ictimai təhlükəli hüququ pozuntusudur. Cinayətin ictimai təhlükəliliyi ondan ibarətdir ki, o cəmiyyətin mövcud olmaq şərtlərinə, vətəndaşların əsas hüququ və azadlıqlarına ziyan vurur. Cinayət məcəlləsində nəzərdə tutulmayan hüquqazidd əməllər cinayət hesab olunmur.

Xətalar - hüquq pozuntusunun subyektindən, vurulmuş ziyanın xarakterindən və həcmindən, habelə bunlara müvafiq olaraq tətbiq olunan hüquqi sanksiyaların xüsusiyyətlərindən asılı olaraq inzibati, intizam və mülki hüquq pozmalara bölünürlər. Bunlar da hər biri müəyyən hüququ sahələrinə aid olur.

İnzibati xətalar – ən başlıcası dövlət idarəçiliyinə qəsd edən hüquqpozmalardır (yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının, küçə hərəkəti qaydalarının, sanitar qaydaların və s. pozulması)

İntizam xətaları – əmək, xidmət və ya təhsil intizamına qəsd edən hüquq pozuntusudur.

Mülki hüquq pozuntuları (xətalar) – öhdəliklərin icra olunmaması, yaxud lazımi qaydada icra olunmaması, hər hansı şəxsin əmlakına ziyan vurulması (Mülki Məcəllədə deliktlər olaraq ifadə olunmuşdur), hüquqazidd əqdlərin bağlanmasından və s. ibarətdir. Mülki məsələlərlə bağlı qanunvericiliyin tələblərinin pozulması olaraq da qeyd edə blərik.

            HÜQUQUN MƏNBƏLƏRİ

     Ümumiyyətlə, “mənbə” kəliməsi bir şeyin ilk dəfə meydana gəldiyi, yarandığı yeri ifadə edər. Bu mənada hüququn mənbəyi dedikdə də hüquq qaydalarının haradan və necə neydana gəldiyini, yarandığını baça düşmək lazımdır. Ancaq hüququn mənbələri dedikdə, eyni zamanda hüquq qaydalarının hansı şəkillərdə göründükləri də nəzərdə tutulur. Buradan da görünür ki, hüquq mənbələri termini bir-birindən fərqli iki mənada istifadə edilir. Həqiqətən də, hüquq qaydalarının necə, hansı şəkildə və haradan meydana gəldiklərini ifadə edən mənbələrə “hüququ meydana gətirən mənbələr“ və ya “hüququ yaradan mənbələr” deyilir. İkinci mənada, yəni hüquq qaydalarının hansı şəkillərdə göründüyünü ifadə edən hüquq mənbələrinə isə “hüququ bildirən mənbələr” və ya “hüququn formal (şəkli) mənbələri deyilir.

     Bu zaman qarşımıza iki sual çıxır. Bunlar:

1.  Hüquq qaydaları necə meydana gəlir; və

2.  Meydana gələn bu hüquq qaydaları bizə hansı şəkildə əks etdirilir.

     Göstərilən bu iki sualı hüququn formal (şəkli) mənbələri başlığı altında cavablandıraq.

Yazılı Hüquq Mənbələri

Hüququn formal (şəkli) mənbələrini yazılı mənbələr, yazılı olmayan mənbələr və yardımçı (köməkçi) mənbələr olmaqla 3 yerə ayırmaq mümkündür. İndi isə bu üç hüquq mənbəyinin hər birini ətraflı şəkildə izah edək.

Pozitiv (müsbət) hüququn, yəni bir ölkədə hal-hazırda qüvvədə olan hüququn yazılı mənbələri dedikdə, mövcud hüquq normalarının məcmusu başa düşülür. Bu mənbələrdə yer alan yazılı hüquq qaydaları hüquq qaydalarının yazılı bir şəkildə yer aldıqları mətnlər nəzərdə tutulur. Digər bir sözlə, bunlar səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən qəbul edilmiş yazılı qanunvericilik aktlarıdır.

Konstitusiya

            Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Azərbaycan Respublikasında ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin əsasıdır. Digər bütün hüquq qaydalarının konstitusiyaya uyğun olması lazımdır. Konstitusiya ümumxalq səsverməsi – referendum yolu ilə qəbul edilir. Konstitusiyaya dəyişikliklər edilməsi də yalnız və yalnız referendum yolu ilə mümkündür. Konstitusiyaya əlavələr isə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 95 səs çoxluğu ilə və arada 6 ay müddət olmaq üzrə iki dəfə səsə qoyulma ilə edilə bilər. Hər iki səsvermədən sonra bunu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin imzalaması da lazımdır.

Dövlətlərarası Müqavilələr

Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

Dövlətlərarası müqavilələr iki və ya daha çox dövlət arasında bağlanan müqavilələrdir. Bəzən dövlətlərin yaratdığı beynəlxalq hüquqi subyektliyə malik təşkilatlarla da belə müqavilələr bağlana bilər. Burada nəzəriyyəçilər iki tərəfli müqavilənin olduğunu qəbul edirlər. Yəni bir tərəfdə bir neçə dövlətdən ibarət təşkilat olsa da belə müqavilələrdə tərəf olaraq ayrı-ayrı dövlətlərin deyil, təşkilatın qəbul edildiyi fikrinə əsaslanırlar.

Müqavilələr Azərbaycan dövləti adından Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən bağlanır. Ancaq dövlətlərarası müqavilələrin qüvvəyə minməsi üçün bunların Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edilməsi (ratifikasiya) lazımdır. Təsdiq edilərək qüvvəyə minmiş dövlətlərarası müqavilələr qanunvericilik sistemində üstün hüquqi qüvvəyə malikdir. AR Konstitusiyaına əsasən “Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar ilə (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir”.

Qanunlar

     Qanun – dövlətin ali nümayəndəli orqanı tərəfindən xüsusi qanunvericilik qaydasında qəbul edilən, ali hüquqi qüvvəyə malik olan, daha mühüm ictimai münasibətləri tənzimləyən normativ hüquqi aktdır. Qanun qəbul etmək səlahiyyəti imperator, kral və ya padşah kimi tək bir şəxsə verilə biləcəyi kimi, bir məclisə və ya məclislərə də verilə bilər. Ancaq onu qeyd etmək lazımdır ki, bu gün müasir və demokratik dövlətlərdə qanunverici orqanlar seçkilərlə müəyyənləşdirilən üzvlərdən ibarət məclislərdir. Qanun qəbul etmə səlahiyyətinə sahib olan dövlət orqanı hər bir dövlətin Konstitusiyasında açıq və aydın bir şəkildə göstərilir. Və qeyd edək ki, qanun qəbul etmək səlahiyyətinə sahib olan dövlət (hakimiyyət) orqanı Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisidir. Bu Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 81-ci maddəsində də öz əksini tapıb. Belə ki, “Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir” (AR-nın Konstitusiyası, maddə 81).

Qanunlar Konstitusiyaya zidd olmamalıdır. Yalnız dərc edilmiş qanunların tətbiqi və icrası bütün vətəndaşlar, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti, hüquqi şəxslər və bələdiyyələr üçün məcburidir.

    

Fərmanlar

      Azərbaycan Respublikasının Prezidenti öz səlahiyyətlərinə aid edilmiş məsələlər barəsində ümumi qaydalar müəyyən etdikdə qəbul etdiyi normativ – hüquqi akta “fərman” deyilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin normativ fərmanları qanunqüvvəli aktlar sistemində ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir və qanunların əsasında və onların yerinə yetirilməsi üçün qəbul edilirlər. Prezidentin hüquq yaratma sahəsində səlahiyyətləri konstitusiya ilə müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qəbul etdiyi fərmanlar ictimai həyatın dövlət idarəetməsi ilə bağlı müxtəlif sahələrini tənzimləyir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qəbul etdiyi fərmanlarda başqa qayda nəzərdə tutulmayıbsa, onlar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir. Onu da xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və Azərbaycan Respublikasının Qanunlarına uyğun olmalıdır, əks təqdirdə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən ləğv edilə bilər.

            Nazirlər Kabinetinin Qərarları

     Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti də öz səlahiyyətlərinə aid edilmiş məsələlər barəsində ümumi qaydalar müəyyən etdikdə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, Azərbaycan Respublikasının Qanunlarına və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanlarına zidd olmayan “qərarlar” qəbul edir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qəbul etdiyi qərarlar da yazılı hüquq mənbələrindən biridir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarları yalnız dərc edildikdə onların tətbiqi və icrası vətəndaşlar, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları və hüquqi şəxslər üçün  məcburidir.

            Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları, yerli icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları və bələdiyyə aktları da yazılı hüquq qaydaları sırasına daxildir. Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, Azərbaycan Respublikasının qanunlarına, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanlarına və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlarına zidd olmamalıdır. Bələdiyyələrin qəbul etdikləri aktlar da hüquqa və haqq-ədalətə (bərabər mənafelərə bərabər münasibətə) əsaslanmalı, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, Azərbaycan Respublikasının qanunlarına, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərmanlarına, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlarına (Naxçıvan Muxtar Respublikasında isə həm də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyasına, qanunlarına, Naxçıvan Muxtar Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarlarına) zidd olmamalıdır. Bələdiyyələrin qəbul etdiyi aktların icrası onların ərazisində yaşayan vətəndaşlar və onların ərazisində yerləşən hüquqi şəxslər üçün məcburidir.

     Göründüyü kimi, bütün yazılı hüquq qaydaları yalnız və yalnız rəsmi olaraq dərc edildikdən sonra məcburi hüquqi qüvvəyə malikdir. Dərc edilməmiş bir hüquq qaydasına görə heç kimə qarşı hər hansı bir tələb irəli sürülə bilməz. Yazılı hüquq mənbəyində hər hansı bir tarix nəzərdə tutulmayıbsa, onda onun qüvvəyə mindiyi tarix dərc edildiyi gün hesab edilir.

Normatİv hüquqİ aktların zaman, məkan və subyektlərə görə qüvvəsİ

Normativ hüquqi aktların qüvvəyə minməsi müddəti

Azərbaycan Respublikasının qanunları, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanları və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarları, onların özündə başqa müddət nəzərdə tutulmamışdırsa, dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.

Normativ hüquqi aktın hissəsinin (fəslinin, maddəsinin, bəndinin) qüvvəyə minməsi üçün normativ hüquqi aktın bütövlükdə qüvvəyə minməsinə dair müəyyən edilmiş müddətdən fərqli müddət müəyyən edilə bilər. Yəni yeni qəbul edilən bir qanununda hər hansı bir fəslinin müəyyən bir müddət sonra vəya müəyyən bir tarixdə qüvvəyə minə biləcəyi göstərilə bilər. Göstərilən müddətə qədər qanun qüvvədə ola bilər, ancaq müəyyən edilən fəsil, bölmə və ya maddə qeyd edilən müddətə qədər tətbiq edilməz.

Normativ hüquqi aktların qüvvəsinin geriyə şamil edilməsi

Normativ hüquqi aktların qüvvəsinin geriyə şamil edilməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 149-cu maddəsinin VII. bəndi  ilə tənzimlənir. Müvafiq maddədə göstərilir ki, “Fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqi vəziyyətini yaxşılaşdıran, hüquq məsuliyyətini aradan qaldıran və ya yüngülləşdirən normativ hüquqi aktların qüvvəsi geriyə şamil edilir. Başqa normativ hüquqi aktların qüvvəsi geriyə şamil edilmir”.

Normativ hüquqi aktın qüvvədə olma müddəti

Normativ hüquqi akt, onun özündə ayrı hal nəzərdə tutulmamışdırsa, müddətsiz qüvvədə olur.

Akt bütövlükdə, yaxud onun bir hissəsi müvəqqəti qüvvədə ola bilər. Bu halda aktda onun və ya onun müvafiq hissəsinin qüvvədə olma müddəti göstərilir. Göstərilən müddət qurtaran kimi akt, yaxud onun müvafiq hissəsi əlavə elan olmadan qüvvədən düşür. Yəni müddətli qanunvericilik aktları müddətin bitməsiylə öz-özlüyündən hüquqi qüvvəsini itirir. Təbii ki, burada bütövlükdə qanunvericilik aktı müddətsiz olmaqla birlikdə, hər hansı bir fəsil və ya maddə müddətli olaraq qeyd edilmiş ola bilər. Belə vəziyyətdə müddətin bitməsiylə yalnız müddətli olan fəsil, bölmə və ya maddə qüvvədən düşmüş hesab edilir.

Göstərilən müddət qurtaranadək aktı qəbul etmiş orqan aktın qüvvədə olma müddətinin artırılması və ya ona müddətsiz xarakter verilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.

Normativ hüquqi aktın qüvvəsinin itirilməsi

Normativ hüquqi akt (onun hissəsi) aşağıdakı hallarda öz qüvvəsini itirir:

- müvəqqəti aktın (aktın hissəsinin) müddəti başa çatdıqda;

- əvvəllər qəbul edilmiş aktın müddəaları yeni qəbul edilmiş akta zidd olduqda. Belə olan halda adətən əvvəlki aktın qüvvədən düşdüyü qəbul edilir. Lakin burada iki fərqli fikirdən bəhs edilə bilər. Ola bilsin ki, əvvəlki qanunvericilik aktı ümumi xarakterlidir, yeni qüvvəyə minən qanunvericilik aktı xüsusi xarakterlidir. O zaman təbii ki, xüsusi xarakter daşıyan və yeni qüvvəyə minən akt qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən ona zidd olan ümumi xarakterli akt öz qüvvəsini itirir. Əgər hər iki müddəa, yeni qəbul edilən və ona zidd olan əvvəlki akt ümumi xarakterlidirsə bu zaman da yeni qüvvəyə minən hüquqi akt tətbiq edilir, əvvəlki qüvvədən düşür. Lakin mübahisəli məsələ əgər yeni qəbul edilən müddəa ümumi xarakterli hüquq normasıdırsa və əvvəlki hüquq norması xüsusi xarakterlidirsə belə olan halda hansı hüquq qaydasının tətbiq ediləcəyi məsələsidir. Hüquq nəzəriyyəçilərinin fikrincə ümumi xarakterli olan bir hüquq qaydası xüsusi xarakterli bir hüquq qaydasının qüvvəsini ortadan qaldıra bilməz. Yəni belə olan halda yenə xüsusi xarakterli hüquqi akt tətbiq ediləcəkdir. Xüsusi və Ümumi xarakterli akt dedikdə nə başa düşülməlidir. Məsələn Əmək Məcəlləsi əmək münasibətlərini tənzimləyən ümumi xarakterli hüquqi aktdır. Lakin Həmkarlar İttifaqları Haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu əmək münasibətlərinin konkret bir sahəsini tənzimləyir və xüsusi xarakterli bir hüquqi aktdır.

- əvvəllər qəbul edilmiş aktın müddəaları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqaviləyə zidd olduqda. Daha əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi yalnız Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına və referendumla qəbul olunmuş qanunvericilik aktlarına zidd olarsa beynəlxalq müqavilə tətbiq edilməyəcək. Lakin digər qanunvericilik aktlarına zidd bir beynəlxalq müqavilə qüvvəyə minərsə ona zidd olan hüquqi aktlar hüquqi qüvvəsini itirmiş hesab edilir.

- aktı qəbul etmiş və ya qanunla müəyyən edilmiş qaydada bu səlahiyyətləri almış orqan tərəfindən onun qüvvədən düşməsi və yaxud dayandırılması barədə qərar qəbul edildikdə. Təbii ki, qanunu qəbul edən orqan başqa bir qərarla o qanun aktının hüquqi qüvvəsini dayandıra bilər.

Normativ hüquqi aktların məkana və subyektlərə görə qüvvəsi

Normativ hüquqi aktlar müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində və ya inzibati ərazi vahidinin ərazisində qüvvədə olur. Ərazi prinsipi də adlandırılan bu prinsipin istisnası vətəndaşlıq prinsipidir.

Vətəndaşlıq prinsipinə əsasən, normativ hüquqi aktların qüvvəsi qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına, Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti olan əcnəbilərə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə, habelə dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının, siyasi partiyaların, ictimai birliklərin, həmkarlar ittifaqları təşkilatlarının və başqa hüquqi şəxslərin vəzifəli şəxslərinə tətbiq edilir.

Beynəlxalq hüquqi baxımdan bəzən bu iki prinsip arasında müəyyən ziddiyyətlər yarana bilər. Məsələn Azərbaycan ərazisində yaşayan bir əcnəbiyə ərazi prinsipinə görə Azərbaycan Respublikasının qanunları tətbiq edilməlidir. Lakin vətəndaşlıq prinsipinə əsasən də müvafiq əcnəbiyə onun vətəndaşlığını daşıdığı dövlətin hüquqi aktları tətbiq edilməlidir. Belə hallarda dövlətlər müəyyən mənada öz iqtidar güclərindən imtina edirlər və beynəlxalq hüquqa əsasən dövlətlər arasında qəbul edilən razılaşmalara əsasən belə münasibətlər tənzimlənir. Məsələn cinayətkarların beynəlxalq ekstradisiyası bu razılaşmaya əsasən həyata keçirilir. Azərbaycan ərazisində cinayət etmiş hər hansı bir dövlətin vətəndaşı olan şəxs əgər onun vətəndaşlığını daşıdığı dövlətlə Azərbaycan arasında razılaşma varsa öz dövlətinə ekstradisiya edilir və öz ölkəsinin qanunlarıyla mühakimə edilməsi təmin edilir. Lakin dövlətlər arasında belə bir razılaşma yoxdursa o zaman ərazi prinsipi əsas götürülür və cinayət hansı ərazidə törədilibsə o dövlətin qanunları tətbiq edilir. Məsələn Azərbaycanın qəhrəman övladlarından olan Ramil Səfərovun işində olduğu kimi.

HÜQUQLAR

Hüququn tərifi

Hüquq – hüquq sistеmi tərəfindən şəхslərə vеrilmiş səlаhiyyətlərdir. Bаşqа bir ifаdə ilə hüquq sistеminin qоruduğu və şəхsə qоrunmаsını tələb еtmə səlаhiyyəti vеrdiyi mənfəətdir.

Hər bir hüququn mütləq bir hüquqi əsаsı vаr. Hüquq sistеminin tаnımаdığı bir səlаhiyyət, qоrumаdığı bir mənfəət hüquq sаyılа bilməz.

Hüquq - hüquq sistеmi tərəfindən şəхslərə vеrilmiş оlаn bir səlаhiyyət, bir hərəkət еtmə imkаnı оlduğunа görə, məsələn “mülkiyyət hüququ” dеyərkən bununlа əmlаk sаhibinin bir əşyаyа sаhib оlmаsını, əşyаsını istədiyi kimi istifаdə еtmək, оnа dаir sərəncаm vеrmək səlаhiyyətini ifаdə еtmiş оluruq. Еynilə “tələb hüququ” dа krеditоrun bоrcludаn bir şеy vеrməsini, bir hərəkət еtməsini və yа еtməməsini  tələb еtmək hüququnu ifаdə еdir.

MƏQSƏDLƏRINƏ GÖRƏ HÜQUQLАR

Bu hüquqlаr iki yеrə аyrılırlаr.

Yеnilik yаrаdаn hüquqlаr

Bəzi hüquqlаr sаhibinə tək tərəfli irаdə bəyаnı ilə yеni hüquqi vəziyyət yаrаtmаq, mövcud vəziyyəti dəyişmək və yа mövcud vəziyyətə sоn qоymаq səlаhiyyəti vеrir. Bunlаrа yеnilik yаrаdаn hüquqlаr dеyilir. Bu hüquqlаr bir qаydа оlаrаq tək tərəfli irаdə bəyаnı ilə istifаdə еdilir, qаrşı tərəfin оnu аlmаsı ilə nəticələri yаrаnır. Üç növü vаr:

-                    Qurucu yеnilik yаrаdаn hüquqlаr: Bu hüquqlаrın sаhibi tərəfindən ifаdə еdilməsi ilə yеni bir hüquqi vəziyyət yаrаnır. Məsələn bir müqаvilə bаğlаnаrkən tərəflərdən birinin еtdiyi təklifi (оfеrtа) qаrşı tərəfin qəbul еtməsi bеlə bir hüquqdur. Çünki qəbul bəyаnı (аksеpt) müqаvilənin yаrаnmаsınа səbəb оlur.

-                    Dəyişdirici yеnilik yаrаdаn hüquqlаr: Bu hüquqlаr mövcüd hüquqi vəziyyətin dəyişilməsinə yоl аçılır. Hüquq sаhibi istifаdə еdildikdə mövcud vəziyyət əvvəlki kimi dаvаm еdir, аmmа оndа dəyişiklik mеydаnа gəlir. Məsələn аlqı-sаtqı müqаviləsində sаtılаn mаldа dеfеkt оlsа bu mаlın dəyiştirilməsini və yа sаtış məbləğinin аzаldılmаsını tələb еtmək hüququ bеlə bir hüquqdur, çünki mövcud vəziyyəti dəyişdirir. Alqı-satqı yenə davam edir ancaq, ya müqavilənin predmeti olan əşya dəyişir, ya da onun qiymətində hansısa dəyişiklik etməklə müqavilənin əsasları dəyişir.

-                    Хitаm vеrici yеnilik yаrаdаn hüquqlаr: Bu hüquqlаr isə istifаdəsi ilə mövcud vəziyyətə sоn qоyurlаr. Məsələn müqаvilədən imtinа hüququ. Əmək müqаviləsində işçi qаnundа göstərilən səbəblərdən birini əsаs göstərərək istеfа vеrdikdə əmək müqаviləsi sоnа çаtır.

HÜQUQUN ƏLDƏ EDİLMƏSİ, İTİRİLMƏSİ, İSTİFADƏSİ VƏ QORUNMASI

Hər hansı hüquq, hüquq sisteminin insanlara  verdiyi  haqlar və ya insanların hüquq sistemi tərəfindən qorunan mənfəətləridir.

Hüququ meydana gətirən səbəblər:

1.                 Hüquqi  hadisə

2.                 Hüquqi hərəkət

3.                 Hüquqi əqd

Hüququn əldə edilməsi ifadəsi bir hüququn bir şəxsə aid olması deməkdir. Hər  hüququn bir sahibi var. Bir hüququn bir şəxsə aid olması özü özlüyündə meydana gəlməz. Bunun baş verməsi isə müəyyən səbəblərə bağlıdır. Bunlar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi hüquqi hadisə, hüquqi hərəkət və hüquqi əqddir.

            1. Hüquqi hadisə, hüquqi nəticəsi olan hadisədir. Gündəlik həyatda bir çox hadisələrlə qarşılaşırıq. Onların bir qismi hüquq sistemi baxımından əhəmiyyətsizdir. Məsələn: bir insanın dostları ilə söhbət etməsi, musiqi dinləməsi və s. Eyni şəkildə hüquq sistemi baxımından əhəmiyyətsiz olan və insan iradəsi xaricində meydana gələn hadisələr var. Məsələn: yagış yağması, ay tutulması və s.  Bunlarla bərabər hüquq sistemi baxımından əhəmiyyət kəsb edən hadisələr, yəni hüquqi nəticəsi olan hadisələr mövcuddur ki, bunlara hüquqi hadisə deyilir. Məsələn: doğum və ya ölüm hüquqi hadisələrdir, hüquq sistemi onların hüquqi nəticələrini tənzimləmişdir. Həqiqətən də bir insanın ölümü ilə onun fiziki şəxs kimi mövcudluğu da sona çatır və onun mirasçıları lehinə hüquqlar meydana gəlir. Doğumla isə insanın fiziki şəxs kimi mövcudluğu başlayır və eyni zamanda şəxsiyyət hüquqları meydana gəlir.

            2. Hüquqi hərəkət,  insan iradəsinin məhsulu olan və hüquqi nəticə meydana gətirən səbəbdir. Deməli, hüquqi hadisələr içində sadəcə insan fəaliyyətlərinin nəticəsi olanlar hüquqi hərəkətlər hesab edilir. Məsələn bir insanın hər hansı bir yerdə yaşamaq niyyətilə müəyyən müddət qalması bir hüquqi hərəkətdir və bu insana müəyyən hüquqlar qazandırır. Məsələn kirayədə yaşamaq üçün mənzil kirayələyən şəxs o mənzildən kirayədə qaldığı müddətdə istifadə hüququ qazanır. Hüquqi hərəkətlərdən bəziləri hüquqa uyğun olduğu halda, bəziləri də hüquqa zidd ola bilərlər. Hüquqa zidd hərəkətlər hüquq pozuntuları və öhdəliyə uyğun olmayan davranışlar olaraq ikiyə ayrılır.

            3. Hüquqi əqd, bir və daha çox şəxsin eyni hüquqi nəticəyə yönələn iradə bəyanıdır. Hüquqi əqdlər iradəsini bəyan edən şəxslərin sayı baxımından tək tərəfli və çox tərəfli ola bilər.

            Demək ki, bir hüququn əldə edilməsi və itirilməsi üçün hüquqi hadisə, hüquqi hərəkət və hüquqi əqdlər səbəb təşkil edir. Hüquqlar birbaşa və dolayı olaraq əldə edilə bilər.

            Hüquqların birbaşa qazanılması dedikdə bir şəxsin o zamana qədər heç kəsə aid olmayan bir hüququ əldə etməsi başa düşülür. Bir insan meşədə ovladığı heyvan üzərində mülkiyyət hüququnu birbaşa qazanmış olur. Sahibsiz daşınar əşyalar üzərində mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi Mülki Məcəllə (MM) ilə tənzimlənmişdir (m.184). Daşınmaz əmlak üzərində mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi Mülki Məcəllənin 178.7 və 179 maddələri ilə tənzimlənib. Hüquqların birbaşa əldə edilməsi sadəcə maddi mallara aid edilmir. Maddi olmayan mallar və insanlar üzərindəki hüquqların da birbaşa əldə edilməsi mümkündür. Bir rəssamın çəkdiyi əsəri üzərində müəlliflik hüququ, ana və atanın yeni doğulmuş övladı üzərində valideynlik hüququ var. Bu hüquqlar bir başqasından əldə etmə ilə deyil, birbaşa olaraq qazanılır.

            Hüquqların dolayı olaraq əldə edilməsi isə bir şəxsin o hüququ o vaxta qədər sahibi olan şəxsdən əldə etməsi deməkdir. Başqa bir deyişlə, dolayı olaraq  əldə etmə dedikdə  bir hüquq əvvəlki sahibindən yeni sahibinin əmlakına keçməkdədir. Dolayı olaraq əldə etmədə şəxs bir hüququ əldə etdiyi halda, başqa birisi o hüququ itirir. Məsələn bir şəxs qələmini  başqasına satdıqda və ya bağışladıqda həmin qələm qarşı tərəfə təhvil verildiyi an alıcı və ya onu hədiyyə olaraq qəbul edən şəxs onun üzərində mülkiyyət hüququnu əldə etmiş olur. Əksinə, satan və ya bağışlayan şəxs isə onun üzərində mülkiyyət hüququnu itirmiş olur. Yuxarıda bəhs etdiyimiz hadisədə bir insan meşədə ovladığı heyvan üzərində mülkiyyət hüququnu birbaşa qazanmış olur. Lakin həmin şəxs o heyvanı gətirib bazarda satsa onu alan şəxs heyvan üzərində mülkiyyət hüququnu dolayı olaraq əldə etmiş olur.

            Hüquqların dolayı olaraq əldə edilməsi əsasən, hüququn bir hüquqi əqdlə  başqasına keçməsi və ya miras yoluyla keçməsi ilə meydana gəlir. Bu yolla hüquqların hansı anda əldə ediləcəyi hüquqi baxımdan  mühümdür. Hüquq sistemi bu yolla hüquqların hansı anda əldə ediləcəyini hüququn aid olduğu əşyanın mahiyyətinə görə fərqli şəkildə nizamlamışdır. Daşınmaz əşyalarda mülkiyyətin əldə edilməsi anı dövlət reyestrində qeydiyyata keçirilmə anıdır (M.M 178.1).  Daşınar əşyalarda isə əşyanın qarşı tərəfə verilməsi ilə mülkiyyət əldə edilmiş olur (M.M 181.2). Mirasa dair hüquqlar isə miras qoyan şəxsin ölümü anında mirasçılara keçmiş olur.

Hüquqların istifadəsi

            Bu mövzuda məqsəd şəxslərin sahib olduqları hüquqları hansı sərhədlər daxilində və hansı şəkildə istifadə edə biləcəklərini öyrənməkdir.

            Hüquqların məhdudlaşdırılması

            Bir hüquq sahibinin hüququnu istifadə edərkən necə davranmalı olduğu bəzən bir qanun hökmüylə müəyyənləşdirilə bilər. Məsələn: AR Konstitusiyasının 13-cü maddəsində mülkiyyətdən cəmiyyətin və dövlətin mənafeyi əleyhinə istifadə edilə bilməyəcəyi göstərilir. Mülki Məcəllədə daşınmaz sahibinin öz hüququndan istifadə edərkən qonşuya zərər verəcək hərəkətlərdən çəkinməli olduğu göstərilir (M.M.m. 170). Bu halda bir binanın mənzilində yaşayan şəxs mülkiyyət hüququnu irəli sürərək gecə yarısı radionun səsini sonuna qədər açıb musiqi dinləyə bilməz. M.M m.5.3 maddəsinə görə mülki hüquq münasibətlərinin subyektləri öz hüquq və vəzifələrini vicdanla həyata keçirməyə borcludurlar. Qanun bu hökmlə bir hüquqdan istifadə edərkən və ya bir öhdəliyi yerinə yetirərkən necə davranmalı olduğumuzu ümumi şəkildə ifadə edir. Bu qaydaya vicdanlılıq və ya vicdanlı olma deyilir. Vicdanlılıq qaydaları hər hansı bir orqan tərəfindən qoyulan yazılı qaydalar deyil. Bunlar cəmiyyətdəki dürüst, namuslu və orta zəkalı şəxsin əxlaq, düzgünlük və qarşılıqlı inam əsaslarına uyğun olaraq daimi davranışlar nəticəsində meydana gələn və cəmiyyət tərəfindən qəbul edilən qaydaların cəmidir.

Hüquqların sui istifadəsi

M.M 5.3 maddəsinə görə hərkəs hüquq və öhdəliklərini vicdanla həyata keçirməlidir. Hüquqlar, sahibləri tərəfindən vicdanla istifadə edildiyi təqdirdə hüquq sistemi tərəfindən qorunur. Lakin hüquq sahibi bu hüquqdan sui istifadə edirsə hüquq sistemi bu hüququ qorumur. Bir hüquq nə zaman sui istifadə edilmiş sayılar? Bir çox alimlərin qəbul etdikləri əsaslara görə bir hüququn sui istifadəsi o hüququn aşkar şəkildə vicdanlılıq qaydalarına zidd olması və əsasən də o hüququn məqsədi xaricində istifadəsində baş vermiş sayılır. Bir hüququn istifadəsində başqasının mənfəətinə zərər vurulması hər zaman vicdansızlıq kimi qəbul oluna bilməz. Çünki bir hüququn istifadəsi çox vaxt başqasının mənfəətinə toxunur. Məsələn, bir şəxs evimizin yanındakı boş torpaq sahəsini alib orada ev tiksə, bizim mənzərəmizin qarşısını kəsdiyi üçün mənfəətimizə toxunur. Lakin burada torpaq sahibi də öz hüququndan istifadə edir. Ona vicdanlı hərəkət etmir, hüququndan sui istifadə edir deyə bilmərik. Çünki bu hüququn istifadəsindən onun qazandığı mənfəət bizim zərərimizdən çox üstündür. Lakin bu torpaq sahibi ev tikməyib torpağın ətrafinda 10 metrlik divar inşa etsə o zaman vəziyyət dəyişir. 10 metrlik divarın ona verəcəyi mənfəət nədir ki? Buna görə də onun mənfəəti ilə bizim zərərimiz eyni ölçüdədir. O bizə zərər vurmaq qəsdilə hərəkət etməsə də vicdanlı sayılmır.

Hüquqların qorunması

Müasir hüquq sistemlərində hüquq bir qayda olaraq dövlət tərəfindən qorunur. Halbuki keçmiş zamanlarda hüquqlar birbaşa sahibləri tərəfindən qorunurdu, yəni hüquq güc vasitəsilə əldə edilirdi. Lakin bu düşüncə müasir hüquqdan uzaqdır, çünki birbaşa hüquq əldə etmədə hüquq güc vasitəsilə qazanıldığı üçün burada ancaq fiziki olaraq güclü olanlar hüquq sahibi ola bilərdilər. İnsanlar arasında olan bu bərabərsizliyə yalnız dövlət tərəfindən son qoyula bilərdi. Bu səbəblə  müasir hüquq sistemləri hüquqların dövlət tərəfindən qorunması yolunu qəbul etmişdir. Digər bir deyişlə hüquq sahibi hüququnu məhkəmədə iddia qaldırmaqla və lazım olduqda dövlət orqanlarına müraciət etməklə əldə etməkdədir. İstər xüsusi, istərsə də ümumi hüquqda qayda budur. Bəzi istisna hallarda hüquq sistemi hüquq sahibinə öz hüququnu qorumaq imkanı verib. Aşağıda bu məsələni qısa olaraq aydınlaşdıracağıq.

Hüququn dövlət tərəfindən qorunması

Burada məqsəd hüquq sahibinin müvafiq dövlət orqanlarına müraciət edərək hüququnun tanınmasını istəməsidir. Hüquq sahibi bunu iddia qaldıraraq edə bilər.

İddia hüququ şəxsin məhkəmə orqanlarına müraciət edərək hüququnu əldə etməsidir. Tələb hüququ isə bir şəxsin hüququnu əldə etməsi və ya hüququna hörmət edilməsini təmin etmək üçün qarşısındakı şəxsə müraciətidir. Hüquq sahibi əvvəlcə tələb hüququnu irəli sürür, əgər bu yolla hüququnu əldə edə bilməsə o zaman iddia hüququndan istifadə edir. Məsələn, şəxs hər hansı bir malını satıbsa alıcıya qarşı tələb hüququnu irəli sürüb satılan malın əvəzinin ödənilməsini tələb edə bilər. Əgər alıcı malın dəyərini ödəməzsə o zaman satıcı iddia hüququndan istifadə edərək öz hüququnu məhkəmə vasitəsilə əldə edə bilər. Deməli iddia hüququ tələb hüququnun məhkəmə qarşısında istifadəsi deməkdir. Tələb hüququ şifahi və ya yazılı olaraq istifadə oluna bilər. Məsələn satıcı satdığı malın dəyərini ödəməsi üçün alıcıya zəng edə bilər və ya məktubla  öz tələbini bildirə bilər.

Hüququn birbaşa sahibi tərəfindən qorunması

            Daha əvvəl də bildirdiyimiz kimi hüququn birbaşa sahibi tərəfindən qorunması müstəsna haldır. Hüquq sistemi bəzi hallarda şəxsə hüququnu şəxsən qorumağa icazə verib. Bu hallara zəruri müdafiə, son zərurət və özünəyardım aid edilir.

Zəruri müdafiə M.M. 563 və C.M. 36-cı maddəsi ilə tənzimlənib. CM-nə görə özünün və ya başqa şəxsin həyatına, sağlamlığına və hüquqlarına, dövlətin və cəmiyyətin mənafeyinə qəsd edənə zərər vurmaq yolu ilə ictimai təhlükəli qəsddən qorunarkən törədilən hərəkət zəruri müdafiədir və cinayət sayılmır. M.M. 563.1 maddəsinə gorə zəruri mudafiə vəziyyətində edilən hərəkət hüquqa uyğundur, yəni hüquqa zidd deyil və bu zaman vurulan zərərin əvəzi ödənilmir. Zəruri mudafiə bir şəxsin ozünə və ya malına ya da başqa şəxsin özünə və ya malına qarşı hüquqa zidd əməli dəf etmək üçün edilən əməldir. Bu halda şəxs şəxsiyyət hüquqlarına, misal üçün sağlamlığına qarşı edilən hüquqa zidd hücum qarşısında qalsa ayrı bir müdafiə imkanı yoxdursa, özü bu hücumu gücdən istifadə edərək dəf edə bilər. Bunun nəticəsində meydana gələn zərərləri ödəməz və heç bir cəza ilə də qarşılaşmaz.

            Son zərurət

            Son zərurət özünü və ya başqasını bilərək səbəb olmadığı zərərdən və ya baş verəcək təhlükədən qorumaq üçün başqasının malına zərər verməkdir. Məsələn, şəxs içində olduğu binada yanğın baş verdiyi üçün qonşu evin damına tullanar və ona zərər verərsə və ya özünə hücum edən vəhşi bir heyvandan qorunmaq üçün kiminsə evinin qapısını qıraraq içəri keçirsə hər iki hal son zərurət olur. Ancaq bu zaman zərər ödənməlidir (M.M 564.3 və 564.4). 

Özünəyardım

            Özünəyardım, yəni bir şəxsin hüququnu birbaşa güclə qoruması, M.M 505-ci maddədə göstərilən şərtlərin mövcudluğu halında hüquqa zidd sayılmır. M.M 565.1-ə görə özünəyardım edən şəxs iradəsinin ziddinə olaraq ondan alınan əşyanı, daşınmazlardan qovaraq, daşınarlarda isə əlindən alaraq qoruya bilər. M.M 562.2 maddəsinə görə şəxs əlindən çantasını qapıb qaçan şəxsi dərhal tutub qolunu qatlayaraq çantasını ala biləcəyi halda onu bıçaqla yaralaya və ya öldürə bilməz.

            Bir şəxsin öz hüququnu güclə qoruması üçün həmin hüququn itirilmə təhlükəsinin mövcud olması və o anda dövlət orqanlarına muraciət etmək imkanının olmaması şərti var. Əgər dövlət orqanlarına muraciət etmək imkanı varsa və şəxs müraciət etmirsə bu  hərəkət hüquqa ziddir və zərər ödənməlidir.

Hüququn qorunmasında sübut öhdəliyi

            Hüquq sahibinin hüququnu birbaşa qoruması ancaq istisna hallarda baş verə bilər. Müasir hüquq sistemində hüquqların qorunması dövlətin vəzifəsidir. Bu da iddia ilə həyata keçirilir. İddiada tərəflərdən biri iddiaçı digəri isə cavabdehdir. Məhkəmə işi iddia və mudafiə olmaq üzrə 2 qisimdən ibarətdir. İddiaçının tələbinə qarşı cavabdeh məhkəmədə özünü müdafiə edir. Müdafiə cavabdehin ona qarşı irəli sürülən tələbin tamamilə və ya qismən doğru olmadığını sübut etməsidir ki, buradan müdafiənin özündə də bir iddianin olduğu ortaya çıxır. Bu halda bir məhkəmə işində ortaya çıxan ən vacib məsələ iddia və müdafiə olaraq ortaya atılan hadisələri kimin isbat edəcəyidir.

            Qanunda  əksi göstərilmədikcə, tərəflərdən hər biri hüququnu əlaqələndirən hadisələri isbatla mükəlləfdir. O halda bir işdə iddiaçı iddiasını əsaslandırdığı hadisələri, cavabdeh də müdafiəsini isbat etməlidir. Məsələn, iddiaçı qaldırdığı alacaq iddiasında cavabdehdən zəmanət borcu olaraq 100 AZN alacağı olduğunu iddia edirsə aralarında zəmanət sözləşməsi olduğunu isbat etməlidir. Burada cavabdeh irəli sürülən iddianın əsaslandırıldığı hadisəni qəbul etmirsə yəni aralarında belə bir müqavilənin olmadığını iddia edirsə buna inkar deyilir. Cavabdeh iddianın əsaslandığı hadisəni inkar etməməklə bərabər bu əsasla iddia edilən hüququn olmadığını və ya ortadan qalxmış olduğunu iddia edə bilər ki, buna da etiraz deyilir. Məsələn: cavabdeh zəmanət müqaviləsinin olduğunu inkar etməz, lakin qanunun əmr etdiyi formada bağlanmadığını, bu müqavilənin etibarsız olduğunu iddia edə bilər. Mülki işdə hakim etirazı cavabdeh tərəflərdən irəli sürülməsinə ehtiyac duymadan özü nəzərə almalı, lakin  bəzi etirazları özü nəzərə ala bilməz.

            Prezumpsiya, bilinən bir haldan bilinməyən bir halın varlığı nəticəsini çıxarmaqdır. İddiasını qanuni prezumsiyaya əsaslandıran tərəf isbat mükəlləfiyyətindən azaddır, qarşı tərəf bunun əksini isbat etməlidir. Məsələn: M.M 5. Maddəsində vicdanlılıq prezumpsiyası qəbul olunub, yəni hüquq sahibi olmayan bir şəxsdən hüquq əldə edən şəxsi vicdanlı hesab edib. Bu hüququ qazanan şəxs vicdanlı olduğunu sübut etməli deyil. Mülki Məcəllənin qəbul etmiş olduğu prezumpsiyalardan biri, rəsmi qeyd və sənədlərdəki  hadisələrin doğruluğunun qəbul edilməsidir.

            Rəsmi qeydlər, dövlət məmurları və ya notarius kimi rəsmi orqanlar tərəfindən tutulan qeydlərdir. Məsələn, ticarət qeydiyyatı, nikah qeydiyyatı.

            Rəsmi sənədlər notarius və ya rəsmi orqanlar tərəfindən verilən yazılı sənədlərdir. Məsələn, dövlət reysterində qeyd olunan daşınmazların satış sənədi. İddiasını rəsmi qeyd və sənədlərə əsaslandıran tərəf bu iddianı isbatla mükəlləf deyil. Yəni saxta sənədləşmə apararaq A şəxsinin adına qeydiyyatda olan bir evi alan şəxs, alqı-satqı zamanı müvafiq orqanlarda aparılan qeydlərə baxdığını və burada əmlakın A nın adına olduğunu gördüyünü söyləməsi kifayətdir. Yəni onun saxta formada qeydə alınmasını, oğurlanmış olmasını bilmək məcburiyyətində deyil və buna görə məsuliyyət daşımaz.