IDARƏETMƏDƏ INFORMASIYALARIN MÖVQEYI VƏ ROLU

IDARƏETMƏDƏ   INFORMASIYALARIN  MÖVQEYI  VƏ  ROLU

Hər hansı sosial sistemin idarə edilməsi informasiyalar dövriyyəsi prosesi ilə sıx surətdə əlaqədardır. Ġstər

cəmiyyətin, istərsə də bütün sosial sistemlərin idarə edilməsində informa-siyaların toplanması, saxlanması,

təhlili və onlardan səmərəli istifadə edilməsinin mühüm rolu vardır.

Ġnformasiya sosial idarəetmə prosesinin özəyini təĢkil edir, çünki, məhz o, vəziyyəti qiymətləndirmək,

idarəetmə qərarları qəbul etmək üçün zəmin yaradır. Hər hansı idarəetmə vəziyyəti səciyyələndirən müxtəlif

informasiyaların təhlilinə əsaslanan idarəedici komandalar verməklə obyektə və ya digər təsir göstərməyi

nəzərdə tutur. Ġnformasiyaların yoxluğu rəhbəri Ģüurlu və əsaslandırılmıĢ hərəkət etmək imkanından məhrum

edir. Ġnformasiya, imkanların həqiqətə çevrilmə mexanizminin açılması üçün insanın nəzəri və praktik

fəaliyyətinin istinad materialı rolunu oynayır. Akademik A. Ġ. Berqə görə «insan yalnız» xarici aləmdə

arasıkəsilməz informasiya ünsiyyəti Ģəraitində uzun müddət normal fikirləĢə bilər».

Bu informasiya nədir? Bu anlayıĢa nələr daxildir? Ġlk baxıĢda bu sualların cavabı çox asan görünür.

Əslində isə informasiya anlayıĢının hamı tərəfindən qəbul olunmuĢ vahid təsnifi yoxdur. Tədqiqatçılar bu

anlayıĢı müxtəlif mövqelərdən Ģərh etməyə çalıĢmıĢ, onun gibernetik, fəlsəfi və sair Ģərhini vermiĢlər. Lakin

ümumiĢlək mənada informasiya dedikdə öz məzmununda hər hansı əĢya, cəmiyyət və təbiətdə baĢ verən hadisə,

proseslər haqqında fakt və məlumatları əks etdirən bütün məlumatlar nəzərdə tutulur. Həmin məlumatlar bu və

ya digər idarəetmə sistemindən mövcud vəziyyəti və ya bu vəziyyətdəki dəyiĢikliyi əks etdirir. Əks olunan sistemin

vəziyyətindəki müxtəliflik informasiyaların rəngarəngliyinə səbəb olur. Bu mənada sistemin özünün

hərəkəti inofrmasiyaların dinamikliyini müəyyən edir.

Ġnsanın əldə etdiyi informasiya onun fəaliyyətini istiqamətləndirə bilən adi, emprik məlumatlardan da

ibarət ola bilər. Lakin idarəetmə funksiyalarının həyata keçirilməsinə xidmət edəcək informasiyalar isə mütləq

elmi xarakter daĢımalıdır. Belə informasiyaların xarakteri idarəetmə obyektinin spesifikasından, qarĢıya qoyulan

vəzifə və məqsəddən, eləcə də idarə edən subyektin səlahiyyətlilik və səriĢtəliliyindən asılıdır. Əgər söhbət

bütövlükdə cəmiyyətin idarə edilməsindən gedirsə, onda ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə edən kompleks

informasiyalara (iqtisadi, sosial-siyasi, mənəvi, ailə-məiĢət) ehtiyac duyulur. Əgər obyekt cəmiyyət həyatının

hər hansı əlahiddə götürülmüĢ sahəsidirsə, onda informasiya, hər Ģeydən əvvəl, həmin sahədəki vəziyyəti əks

etdirməlidir. Məsələn, iqtisadi idarəetmə istehsal-iqtisadi informasiyalar tələb edirsə, sosial-siyasi idarəetmə sosial

informasiyalara əsaslanır.

Ġctimai həyatın hansı sahəsi olursa olsun, obyektdən asılı olmayaraq, idarəetmə insanların fəaliyyəti ilə

əlaqədardır. Bu baxımdan əməyin təĢkili, adamların fəaliyyətinin idarə olunması hər hansı idarə olunan sistemin

mühüm komponentini təĢkil edir. Ona görə də bütün idarəetmə sistemlərində sosial informasiyalardan istifadə

olunur. Cəmiyyətin idarə edilməsində istifadə olunan informasiyalar öz təbiətinə görə sosialdır. Ona görə ki,

onları formalaĢdıran və onlardan istifadə edən insan, idarəetmənin baĢ obyekti və subyekti, bir ictimai varlıq

kimi mahiyyətcə sosial olub, bu və ya digər cəmiyyətə, sinfə, millətə, sosial kollektivə məxsusdur. Odur ki, sosial

informasiya özündə sinfi, milli və digər münasibətlərin izlərini, sosial kollektivin təlabat, maraq və psixi

əlamətlərini daĢıyır. Ona görə də sosial informasiya daha mürəkkəb, ali, çoxcəhətli informasiya növü hesab olunur.

Onun köməyi ilə insanlar bir-birilə ünsiyyət saxlayır, fikir mübadiləsi edir. Cəmiyyətə məqsədyönlü təsir

göstərir, onun idarə edilməsini təmin edir.

Sosial informasiyanın ilk mənbəyi cəmiyyət, sonra isə ictimai həyatın ayrı-ayrı sahələridir. Lakin subyekt

idarəetmə üçün gərəkli informasiyaların hamısını cəmiyyətdən almır. Onların bir hissəsi subyektin Ģəxsi

təcrübəsi, adamlarla bilavasitə ünsiyyəti, ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə bilavasitə müdaxiləsi sayəsində

əldə edilərsə, digər hissəsi, həcmcə daha çoxu, məzmunca daha dolğunu təlim-tərbiyə sistemi, təbliğat və kütləvi

informasiya vasitələri ilə əldə edilir.

Ġdarəetmə sistemində subyekt və obyekt arasında fasiləsiz əlaqə kanalları ilə daxil olan informasiyalar

obyektin vəziyyətindən daim xəbər tutur. Həmin informasiyalara istinad edərək iĢin gediĢində düzəliĢlər aparır,

əvvəl qəbul edilmiĢ qərarların təsbihinə nə dərəcədə ehtiyac olduğunu müəyyənləĢdirir, sonra isə qarĢıya

qoyulmuĢ vəzifə və məqsədlərə nail olmaq üçün yeni qərarlar qəbul edir.

AparılmıĢ tədqiqatlar, təcrübə və müĢahidələr göstərir ki, hər hansı sistemdə idarəetmənin səviyyəsi informasiya

mübadiləsinin təĢkilindən, informasiya axınından istifadənin vəziyyətindən xeyli dərəcədə asılı olur.

Ġdarəetmədə informasiyalarla iĢi yaxĢılaĢdırmaq üçün, birinci növbədə, informasiyaların təsnifatı

haqqında da təsəvvürə malik olmaq lazımdır. Mövcud ədəbiyyatda informasiyaların müxtəlif məntiqi əsasa görə

təsnifinə rast gəlinir. Mütəxəssislər ictimai həyatın müxtəlif sahələrinə görə iqtisadi, sosial siyasi və ideoloji informasiya

növlərini Ģərh edirlər. Subyektinə (informasiya verən təĢkilatlara) görə isə dövlət və ictimai

təĢkilatlardan daxil olan informasiyalar qeyd olunur. Daxil olma mənbələrinə görə informasiyalar iki qrupa

ayırılır:78

1. Daxili informasiyalar–buraya sistemin öz hüdudları daxilində onun komponentləri arasında dövr edən

informasiyalar daxildir. Bu qrupda subyektlə obyekt arasındakı informasiyalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Belə informasiyalar idarəetmə prosesində aparıcı rola malikdir. Düz əlaqə (subyektdən obyektə doğru) vasitəsilə

verilən informasiyalar düz və ya birbaĢa informasiyalar, əks əlaqə (obyektdən subyektə doğru) vasitəsilə əldə

edilən informasiyalar isə əks informasiyalar adlanır.

2. Xarici informasiyalar–buraya yuxarı və aĢağı təĢkilatlardan və eləcə də əlaqədar digər sistemlərdən

daxil olan informasiyalar aiddir.

DaĢıyıcılarına görə informasiyaları aĢağıdakı qruplara ayırmaq olar: Ģifahi, yazılı, çap edilmiĢ, radioteleinfor-masiyalar.

ġifahi informasiyalara Ģəxsi söhbətlər, konfrans, müĢavirə, Ģura, iclas, seminar və s. yığıncaqlarda əldə

edilən məlumatlar daxildir. Yazılı informasiyalar dedikdə hər cür yazılı və statistik hesabatlar, arayıĢlar, yoxlama

materialları və s. nəzərdə tutulur. Çap edilmiĢ informasiyalar qəzet və jurnal səhifələrində, müxtəlif biblioqrafik

ədəbiyyatda, kitab və əyani təbliğat materiallarında çap etdirilmiĢ yazılı məlumatları əhatə edir. Radiotele-informasiyalar

həm Ģifahi, həm yazılı, həm də vizual (görmə) məlumatları özündə cəmləĢdirən informasiyalardır.

Xarakterinə görə informasiyaları rəsmi və qeyri-pəsmi olmaqla iki yerə ayırırlar.

Rəsmi informasiyalara vəzifəli Ģəxslər tərəfindən verilən komanda və məlumatlar, qeyri-rəsmi informasiyalara

isə ayrı-ayrı Ģəxslər tərəfindən daxil olan təklif, tövsiyə və rəylər daxil edilir.

Ġstifadə müddəti və dövrünə görə Ģərti-daimi və dövri-dəyiĢkən informasiya növləri qeyd olunur.

Birincilərə rəsmi məlumat kitabları və normativ sənədlərdə əksini tapmıĢ məlumatlar aid edilir ki, bunlar

həcmcə böyük olub, uzun dövr üçün istifadə edilir. Ġkincilərə idarəetmənin keyfiyyətcə yaxĢılaĢdırılmasına

xidmət edən informasiyalar daxildir ki, bunlar bu və ya digər idarəetmə qərarının təshih edilməsi və ya qərar

qəbul edilməsi xatirinə əldə edilir və yalnız qısa dövr üçün lazım olur.

Əhatə dairəsinə görə informasiyaların universal və xüsusi (spesifik) növləri vardır. Universal informasiyalar

elə informasiyalardır ki, onlar istifadəçilərinə görə məhdudlaĢmır. Belə informasiyalar ictimai həyatın

bütün sahələrində istifadə edilir. Ġstər təsərrüfat, istər maarif, istər ticarət və s. sahələr, sistemlər üçün gərəkli

olan ümumi informasiyalar da mövcuddur. Bunlardan əlavə, hər bir sistem və ya yarım sistem üçün xarakterik

olan spesifik informasiyalar da vardır ki, onlar təkcə konkret sahə və ya sistemə xidmət edir. Bir sistemə məxsus

olan informasiyalar digər sistemlər üçün lazım olmur. Məsələn, xalq maarifinin idarə edilməsi üçün lazım olmur.

Məsələn, xalq maarifinin idarə edilməsi üçün elə informasiyalar lazım gəlir ki, onlar sənayenin idarə

edilməsində gərəksizdir. Eləcə də əksinə.

Hərəkət istiqamətinə görə informasiyları üfüqi və Ģaquli olmaqla iki yerə bölünürlür. Üfüqi informasiyalara

nazirliklə nazirlik, müəssisə ilə müəssisə və sair arasında dövr edən məlumatlar daxil edilir. ġaquli informasiyalar

bir sistem daxilində yuxarıdan aĢağı və əksinə cərəyan edən informasiyalardır.

Zamana görə indiki və proqnostik informasiyaların adı çəkilir. Bütün yuxarıda sadalananlar indiki, yəni

hazırda istifadə olunan informasiya növləri hesab olunur. Proqnostik informasiyalar, gələcəyi, həm də əsasən

uzaq gələcəyi planlaĢdırmaq üçün gərəkli informasiyalardır.

Göstərilən informasiya növləri bir-biri ilə sıx qarĢılıqlı əlaqədə olur. Bəzən bir informasiya növü digərini

əvəz edə bildiyi kimi, bir sıra hallarda hər hansı informasiya müxtəlif növlərə daxil edilə bilir. Məsələn, Ģifahi

informasiya yazılı informasiyanı əvəz edə bildiyi kimi, hər hansı bir informasiya həm Ģifahi, həm yazılı, həm

çap olunmuĢ, həm də radio-teleinformasiya növü ola bilər.

Ġnformasiyalarla iĢi yaxĢılaĢdırmağın mühüm Ģərtlərindən biri də onlara verilən tələblərin tam təmin

olunmasıdır. Həmin tələblər idarəetmənin obyektiv informasiya təminatına xidmət edib, hər bir idarəetmə sistemi

və konkret sahədə spesifik xüsusiyyətlərə malik ola bilir. Bununla belə, bütün idarəetmə sistemlərində

istifadə olunan informasiyalara verilən ümumi tələblər də mövcuddur ki, onları bilmək və idarəetmə prosesində

həmin tələblərin ödənilməsinə nail olmaq vacibdir. Onlar aĢağıdakılardır: tamlıq (kifayətlilik), dəqiqlik,

faydalılıq, münasiblik, təkmənalılıq, operativlik.

Tamlıq müəyyən idarəetmə mərhələsində vəziyyəti obyektiv qiymətləndirmək, idarəetmə qərarı

çıxarmaq üçün kifayət edən informasiya toplanmasında nəzərdə tutur. Bu hər hansı idarəetmə tapĢırığının yerinə

yetirilməsi üçün informasiyanın minimum həcmdə, lakin məsələnin həlli üçün qaneedici, kifayət qədər olmasını

tələb edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, istər informasiyanın azlığı, istərsə də onun çoxluğu idarəetmənin

keyfiyyətini aĢağı sala bilər. Əgər rəhbər iĢçi bu və ya digər mürəkkəb və çətin məsələnin həllinə çalıĢırsa, o,

hər Ģeydən əvvəl, kifayət qədər dəqiq və mübahisə doğurmayan faktlar əldə etməlidir.

Ġdarəetməyə lazım olan informasiyaların həcmi və məzmunu müəyyən sistemin qarĢısında duran məqsəd

və vəzifələrdən, qəbul ediləcək qərarın miqyas və vacibliyindən tənzimlənəcək parametrin sayından asılıdır. Ən

adi hallarda rəhbər, müasir elmi nailiyyətlərə, öz təcrübə və intuisiyasına əsaslanaraq, yeri gəldikdə

mütəxəssislərin məsləhətlərinə istinad edib, toplanacaq informasiyalar üçün suallar tərtib edir ki, onlara79

veriləcək cavablar informasiyaların məzmunu və sayını müəyyən edir. ÇalıĢmaq lazımdır ki, toplanacaq informasiyalar

obyektin real vəziyyətini tam əks etdirə biləcək minimum səviyyədə olsun. Artıq informasiyalar iĢə

ancaq mane ola bilir. Təcrübə göstərir ki, bəzən bu və ya digər idarəetmə informasiya toplanılır. Belə idarəetmə

üsulu məqbul sayılmır. Məqsədə nail olmaq üçün daha az informasiya tələb edən idarəetmə sistemi səmərəli hesab

olunur. Əlbəttə, informasiyaların sayına olan tələbat heç də eyni vəziyyətdə qala bilməz. O, sistemin özünün

hərəkət və inkiĢafından, parametrlərin az və çoxluğundan, sistemə daxil olan obyektlərin sayından asılı azalır və

artır. Ona görə də idarəetmə tapĢırığının icrası lazım ola biləcək informasiyaların miqdarı haqqında ölçü vahidi

qəbul etmək mümkün deyil. Məsələn, hər hansı pedaqoji problem üzrə idarəetmə qərarı hazırlamaq üçün məktəb

rəhbərinə lazım olacaq informasiyaların miqdarı siniflərin sayından, həmin problemin əhatə etdiyi

istiqamətlərdən, problemlə bağlı olan icraçıların və eləcə də informasiya toplayanların (nəzarətçilərin) az-

çoxluğundan, onların səriĢtəliliyindən, problemin həlli ilə əlaqədar indiyədək görülmüĢ iĢlərin səviyyəsindən

asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Ona görə də informasiyaların tamlığı dedikdə təkcə onların kəmiyyəti deyil,

keyfiyyəti, məna dolğunluğu da nəzərə alınmalıdır. Bir sıra hallarda rəhbər, informasiyaların sayını bilərəkdən

artırmaq zəruriyyəti qarĢısında qalır. Bu baĢlıca olaraq elə vəziyyətlərdə olur ki, toplanmıĢ məlumatlar bu və ya

digər məsələnin həlli üçün kifayət etmir və ya informasiyalarda yanlıĢlığa, səhvlərə yol verilir. Deməli,

informasiyaların tamlığı təmin edilmir. Bu mənada tamlıq informasiyaların mövcud vəziyyətinin hərtərəfli və

düzgün qiymətləndirə biləcək səviyyədə olmasını da tələb edir. Ġnformasiyaların hər hansı Ģəkildə təhrif

olunması və ya yalan informasiyalar verilməsi rəhbəri əsaslandırılmıĢ qərarlar qəbul edə bilməkdən məhrum

edir. Tək-tək icraçılar tərəfindən nöqsanları gizlətmək, nailiyyətləri ĢiĢirtmək, yalan məlumatlar vermək

təĢəbbüsləri idarəetmənin yanlıĢ istiqamət almasına səbəb olur. Odur ki, informasiyaların məna tamlığını təmin

etmək üçün onların doğruluğuna nail olmaq baĢlıca Ģərtdir.

Ġnformasiyaların tamlığı həm də onların vaxtında verilməsi ilə bağlıdır. Ġstifadəçiyə hər cür məlumatın

vaxtından əvvəl çatdırılması vacib vəzifələrdən biri sayılmalıdır. Gec təqdim edilən informasiya lüzumsuz sənəd

toplusundan baĢqa bir Ģey deyildir.

Tamlıq tələbinə görə informasiyalar istifadə üçün aydın, baĢa düĢülən səviyyədə olmalıdır. Onun

dəqiqləĢdirilməsinə ehtiyac qalmamalıdır.

Dəqiqlik tələbinə görə informasiya sistemin fəaliyyətini obyektiv əks etdirməli, faktların doğruluğu,

düzgünlüyü, inanılmıĢlığı təmin olunmalıdır. Məktəb təcrübəsindən bir sıra hesabatlara qeyri-dəqiq, təxmini

rəqəmlər daxil edilməsi hallarına təsadüf edilir. Bu daha çox statistik hesabatlarda özünü göstərir. Yadda saxlamaq

lazımdır ki, istər Ģagirdlərin, istər pedaqoji və tədris-yardımçı, istər təsərrüfat iĢçilərinin sayı, istərsə də

mövcud avadanlıq və vəsaitlərin miqdarı haqqında artıq yazılmıĢ hər bir rəqəm qeyri-dəqiq planlaĢdırmalara

Ģərait yarada bildiyi kimi, obyektin vəziyyəti haqqında yoxlanılmadan verilən hər hansı inanılmamıĢ fakt da

vəziyyətin yaxĢılaĢdırılmasına yönəldilən obyektiv qərar qəbul edilməsinə mane olur.

Faydalılıq tələb edir ki, informasiyalar axını içərisində faydasızı olmasın. Hər bir informasiya konkret

idarəetmə səviyyəsində hər hansı vəzifənin həyata keçirilməsi üçün faydalı olmalıdır.

Münasiblik informasiyanın konkret idarəetmə səviyyəsi çərçivəsində istifadə olunma imkanlarına uyğun

olmasını nəzərdə tutur. Bu tələbə görə informasiyalar elə olmalıdır ki, onların yenidən təshih olunmasına ehtiyac

qalmasın. Ola bilər ki, informasiya tamlıq, dəqiqlik və faydalılıq tələblərinə cavab versin, lakin konkret

idarəetmə mərhələsi üçün münasib olmasın. Deməli, o, informasiyalara verilən münasiblik tələbinə cavab

vermədiyi üçün məqbul sayılmır.

Təkmənalıq tələbinə görə hər bir informasiyanın yalnız bir Ģərhi olmalıdır. Əgər informasiya bir neçə variantda

müxtəlif mənalara yozula bilirsə, o, qiymətini itirmiĢ olur.

Operativlik hər bir idarəetmə mərhələsinə informasiyaların müəyyən olunmuĢ vaxtda çatdırılmasını və

köhnəlmədən istifadə olunmasını tələb edir ki, bu da idarətemə prosesinin sürətləndirilməsinə zəmin yaradır.

Bütün bu göstərilən tələblər sıx qarĢılıqlı əlaqədə olub, biri digərini tamamlayır. Yuxarıda deyildiyi kimi,

informsiyanın tamlılığını təmin etmək üçün onun həm dəqiqliyinə, həm faydalılığına, həm münasibliyinə, həm

təkmənalıq və operativliyinə diqqət yetirilməlidir. Dəqiq olmayan informasiyanın münasibliyini təmin etmək

mümkün olmadığı kimi, onun faydalılığından da söhbət açmaq olmaz.

Ġdarəetmənin səmərəliliyini yüksəltmək üçün lazımi informasiyaların əldə edilməsi hələ iĢin bir tərəfi, bir

qədər aydın desək, ilk mərhələsidir. Sonrakı mərhələ həmin informasiyalardan düzgün istifadəni təĢkil etməkdir.

ToplanmıĢ informasiyaların xarakterindən, forma və Ģəkillərindən asılı olaraq onların qruplaĢdırılması və təhlili

yolları müxtəlif və rəngarəngdir. Müasir dövrdə informasiyaların təhlilində yeni texnikanın-elektron hesablama

texnikasının insanın köməyinə gəldiyi bir vaxtda bu rəngarənglik daha da artmıĢdır. Son zamanlar statistik hesabat

xarakterli informasiyaların hesablanması və təhlilində kompüterlərdən istifadə edilməsi idarəetmə prosesini

xeyli yüngülləĢdirdiyindən, sənədli, elmi informasiyaların, arayıĢ və yoxlama materialları Ģəklində təqdim

edilən məlumatların dərin və hərtərəfli təhlili və ümumiləĢdirilməsi imkanları geniĢlənmiĢdir.

Ġnformasiyalardan istifadə yolları, idarə olunan sistemin quruluĢu və fəaliyyətindən asılı olaraq, spesifik80

xüsusiyyətlərə malik olur. Bu hər bir sosial sistemin informasiya prosesləri sisteminin öz xüsusiyyətləri ilə bağlı

olur. O cümlədən xalq maarifinin, məktəbin idarə edilməsində informasiyaların istər toplanması, istərsə də

təhlili metodikası özünəməxsus xüsusiyyət